GAFA O FONOTI LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA, MA LE AIGA SA-TUALA MA SALA
Mafua’aga O Le Suafa: Fonoti
Na malaga Manalelei mai Leulumoega i lona aiga i Lotofaga e totoma, e mana’o Tuia’ana Tuiatua Faumuina i se I’e (toga) e alu ai lana malaga e a’ami lona uso taufeagai o Tupuivao. E malaga Manalelei e totoma o mamafa i lona ma’itaga. Ona to’ai lea o Manalelei ia Tupuola i Tanumaleu. Ua taunu’u Manalelei ona fai ai lea o lo la ava ma Tupuola, o le ava o le feiloaiga. Ua uma lo la ava, ona fono lea ile ti. Ua uma ona fa’amatala lea e le tamaita’i ia Tupuola le auga o lana malaga, ona e fia malaga lona ali’i o Faumuina e a’ami Tupuivao o fa’asala i Tutuila, ae leai se toga e ave ai le malaga a lona ali’i. Ua toe pau lava ia o mea o lo’o ia Faumuina ua sau ma ia, ole mutia ma le ma’a. Ona soisoi loa lea o le ali’i o Tupuola ma fa’apea atu, a! matua leo malie lau tala. O le’a fo’i le malaga a le tamaita’i o Manalelei, ona fai ai lea o a la upu ma Tupuola. Ona fa’apea atu lea o Tupuola ile tamaita’i, sauia o lea tu’u lou igoa o Manalelei, ae o le’a e igoa ia “Talaleomalie” ona ole “malie o lau tala” i mea na’e sau ma oe. O I’e ia e lua, ole I’e e ave ai le malaga a lou ali’i i Tutuila. Ole tasi I’e, ole I’e o le nofo a lou alo. A alo oe le tamaita’i ona fa’aigoa lea ia “Fonoti”, e manatua ai lo ta’ua ava na “Fono nei ile ti”. Ua uma lo la ava taumavae ua fono fo’i ile ti.
TUI-FITI LE TUPU ANAMUA O FITI:
1. Usu Tui-Fiti ia Si’uuilasisifo le alo o Tui-Atua Puluitua faae’e le gafa o Fata po’o Fata-igoatele (tama). [: Suafa “Fata” o Lotofaga le Aiga Salevalasi]
2. Usu #2 Fata po’o Fataigoatele ia Sinasinavaiao le alo o Tuiatua Fogalepulu o Etemuli faae’e le gafa, o Fata (ii), po’o Fata-levave (tama).
3. Usu Fata (ii), po’o Fatalevave ile tama’ita’i o Fulu’ula-ale-matoto o le ilamutu o Tui-Fiti i Lotofaga, fa’aee le gafa: o Leu (teine).
4. Usuia Leu e Matasepu o Lepa, fa’aee le gafa: o Tau’iliili (tama), ma Talalaufala (teine).
TUI-ATUA LE TUPU O ATUA:
5. Usu mai le Tuiatua Fa’asoutele o Ti’avea ia Talalaufala, fa’aee le gafa: o Fililesalue (teine).
6. Usuia Fililesalue e Leali’ifanovalevale i Palauli, fa’aee le gafa: o Popoai (teine), Taufaito’a (teine).
TUI-TOGA LE TUPU O TONGA:
7. Usuia Popoai e le #1 Tui-Toga (viii), faaee le gafa o o Togialelei (maliu, e le’i usu gafa), ma Tuiavi’i (tama: fa’avae a gafa o Tuifa’asisina, Tauaaletoa ma Unisialetoa)
8. Usuia Taufaito’a e le #2 Tui-Toga (viii), fa’aee le gafa o Tui-Toga Puipuifatu (tama).
9. Usu Tui-Toga Puipuifatu ia Pulu-mata-moana le alo o Hulu-a-talala o Toga, fa’aee le gafa o Tui-Toga Manaia (tama: na usu ia Nafanua), ma Tui-Toga Faisautele (tama).
TUI-MANU’A LE TUPU ANAMUA O MANU’A:
10. Usu Tui-Toga Faisautele ia Painu’ulasi le alo o Tui-Manu’a Ali’atama le Tupu o Manu’a, fa’aee le gafa: o Vaetoefaga (teine), ma Ulualofaiga (tama).
TUI-A’ANA TAMALELAGI: FA’AVAE LE AIGA SA-TUALA; MA LE AIGA SA-LEVALASI ATUA:
11. Usuia Vaetoefaga le alo o Tui-Toga Faisautele e Tuia’ana Tamalelagi le atali’i o Tuia’ana Tagaloa Selaginato ma Vaetamasoali’i, fa’aee le gafa o Salamasina (teine).
[: Ole Ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa, na e’e iai Papa e fa ole Tuia’ana, Tuiatua, Vaetamasoalii, ma le Gatoaitele mai ia Nafanua, male tamafai a So’oaemalelagi Levalasi le fa’avae ole Aiga Salevalasi, e uso o la tina ma Tuia’ana Tamalelagi na usu muamua ia Namoaitele maua le tamaulumatua o Tuala, Ole Alii o Aiga, ma le fa’avae ole Aiga Sa-Tuala. O Aiga nei e lua o Samoa. Na mavae ai le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Salamasina ia Aiga ma Tumua i lona fa’atafa i Lotofaga: O Aiga e lua, ua Pa’ia ole Aiga Sa-Levalasi ma le Aiga Sa-Tuala e tausi i Papa ma Aiga, ma latou toga ua pa’ia ole Pulu ma le Leuleu].
SALAMASINA LE ULUA’I TUPU TAFA’IFA O SAMOA: LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI ATUA:
12. Usuia Salamasina le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa e Tonumaipe’a Tapumanaia le alo o Tonumaipe’a Saumaipe’a o Auala i Savai’i, fa’aee le gafa: o Fofoaivaoese [teine: Na fa’asolo iai Pa’ia ma Papa ole Tupu], ma Tapumanaia (ii) [tama: Na e’e iai le Ao o le Satele i Falealili: Tapuolesatele].
13. Usuia Tuia’ana Tuiatua Fofoaivaoese e Tauatamaniula’aita le alo o Valasi-I-Ologa le Aiga Tonumaipe’a i Satupa’itea Savai’i, fa’aee le gafa: o Taufau (teine: Na tafea lana Utu), Sina (teine: Na au lana Utu), ma Asomua Lemalama (tama).
14. Usuia Tuia’ana Tuiatua Sina e Tito’iaivao o Faleatiu i A’ana, fa’aee le gafa: o Faumuina Le Tupufia (tama ulumatua ‘Ole Alii o aiga’) [: E fa’alupe Ole “Tupufia” au’a e fia Tupu uma lana fanau].
15. Usu #1 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Manalelei po’o Talaleomalie le alo o Vaovasa i Gataivai Savai’i, fa’aee le gafa: o Fonoti (tama ulumatua ‘Ole Ali’i o Aiga’).
[: Ole Tupu Tafa’ifa o Samoa, ole Tuia’ana, Tuiatua, Vaetamasoalii, ma le Gatoaitele. Ole taua mo Papa e fa, e ta’ua ole “taua ole Paegauo ale Tupufia” o Fonoti ma ona uso taufeagai o Va’afusuaga Tole’afoa ma le teine o Samala’ulu po’o ai a Tupu o Samoa. Na manumalo Fonoti ona o le tulaga fulisia o Samoa sa lagolago ia te ia. Ole Mavaega a Fonoti le Tupu Tafa’ifa ma lona uso; “O Papa e fa, ole a ia te a’u ma la’u fanau, a ole Ao o Tonumaipe’a ia oe Tole’afoa ma lau Fanau”].
16. Toe usu #2 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Tu’umaleulua’iali’i le afafine o Manu’aifua i Afega, fa’aee le gafa: o Samala’ulu (teine)
[: Na ia tofiga Alipia, Ole matua na togi. A’o tofiga ia Tanuvasa, Ole itu lua iai o A’ana].
17. Toe usu #3 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Atamulau le afafine o Segi i Amoa, Fa’asaleleaga i Savai’i, fa’aee le gafa: o Va’afusuaga Tole’afoa (tama)
[: Ole Ao le Tonumaipe’a, mai tofiga a le Tupu o Fonoti. Ma le fa’avae ole Aiga Taulagi].
FONOTI LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA: LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
18. Usu #1 Fonoti le Tupu Tafa’ifa ia Fuatino le alo o To’alepaiali’i i Satapuala Aiga Satuala, fa’aee le gafa: o Muagututi’a (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’).
[: Tofiga o Muagututi’a, Na ioe Tumua ile malelega a le Tupu o Fonoti e fa’apea; Muagututi’a, O le a e alu ma lou Muagututi’a, lou Fuatino, lou Faumuina ma lou Melegalenu’u. E te nofo i Mulifusi. E te tua ia Sa-Tuala, Ae tausi oe e Leulumoega].
19. Toe usu #2 Fonoti le Tupu Tafa’ifa ia Taeleasa’asa le afafine o Tautaiolefoe o Lealatele i Savai’i Aiga Satuala, fa’aee le gafa: o Falegaoti (teine: E ta’ua Ole “Ma’opu o Tuala ma Sala”).
USUGA A MUAGUTUTI’A E FA (4) LE ATALII O LE TUPU TAFA’IFA O FONOTI:
20. Usu #1 Muagututi’a ia Poto le alo Amituana’i Manaia o Si’ufaitoto’a i Faleata, fa’aee le gafa: o Seutatia (teine ulumatua ‘Feagaiga ale Aiga’).
[: Ole Mavaega a Muagututi’a, Ole teine ulumatua “feagaiga a le aiga” o Seutatia na tofia e ala’ala ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Luiflufi o Tumua Atua. O lo’o iai le suafa ma le Maota o Seutatia i Mulinu’u Lufilufi e o’o mai ile aso].
21. Toe usu #2 Muagututi’a ia Agaitafili le afafine o Lilo Seve o Salega i Savai’i, fa’aee le gafa: o Mata’utia (tama), Fualau (tama), ma Talopatina (teine).
22. Toe usu #3 Muagututi’a ia Taumata le afafine o Toa’ali’i i Saluafata, fa’aee le gafa: o Fepulea’i (tama), ma Lagi (teine: E tau le gafa ia Mata’afa Fa’asuamaleaui i Amaile).
23. Toe usu #4 Muagututi’a ia Fenunuivao le afafine o Iuli i Falefa, fa’aee le gafa: e le fanau, Fuiava’iliili (tama fai).
[: Ole atali’i o Fuimaono ma Oilau i Falealili. Sa tali iai Satuala, “Ia Ifo Tonu Le Fuiniu I Le Lapalapa”. Na Saesae Laufa’i ai Tumua, ma e’e iai le ulua’i suafa “Tupua” ma le ulua’i “Tama-a-aiga” ia Fuiavailili, au’a e tele aiga ole tama: fa’avae Aiga Sa-Tupua].
FONOTI TUPU TAFA’IFA LE AIGA SA-FONOTI I LOTOFAGA ATUA: LUFILUFI O TUMUA:
24. Usuia Seutatia o Mulinu’u i Lufilufi e Lilomaiava Nailevai’iliili o Palauli i Savai’i, fa’aee le gafa: o Nofoa-tolu Lilomaiava Vae-ole-nofoa-fia (tama: Suafa Nofoatolu o Lufilufi).
[: Ole ulua’i suafa “Nofoatolu” o Lufilufi lea na fa’aee ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua. E fa’amanatu ai le usuga lea a Seutatia ma Lilomaiva Nailevaiiliili Vaeolenofofia – Satuimalufilufi. Ole uiga o le Nofoa-tolu po’o le Vae-ole-nofoa-fia e fa’amanatu ai ia suafa ole Lilomaiava i afioaga nei e tolu fa’apea (1.) Ole suafa Lilomaiava i Palauli i Vai’iliili, (2.) Ole suafa Lilomaiava i Sagafili po’o Satuimalufilufi, (3.) Ole suafa Lilomaiava i Finao i Safotu i Savai’i].
25. Usu Nofoatolu Lilomaiava Vaeolenofoafia ia Sinaivaiana le alo o Va’afusuaga o Faga i Savai’i, fa’aee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i (tama: Fonoti o Lotofaga Atua).
[: Fonoti o Lotofaga Atua. O le toe nofoia mai o le suafa o Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua.].
FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
26. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le alo o Fiame Muagututi’a le Sa’ofaapito ma le Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti i Lotofaga Atua].
O LE FA’ALUPEGA O SAMOA: Samoa Atoa.
Tulouna oe Pule
Tulouna a Tumua
Tulouna Alataua ma Itu’au
Tulouna Aiga i le tai
Tulouna le Va’a o Fonoti
O LE FA’ALUPEGA O LOTOFAGA: Mata’tufu, Lotofaga, Vavau.
Tulouna pa’ia o le Aiga Salevalasi ma la latou tama
Lau afioga a le sa’o fa’apito Fiame ma lou faleagafulu
Maliu mai ali’imau o faleupolu
Susu mai le va’a taumualasi
Ma le Aiga Sa-Sitagata
Alaalata’i le mamalu o le Faleatua
GAFA O LILOMAIAVA VAE-OLE-NOFOA-FIA: PALAULI: SATUIMALUFILUFI: SAFOTU
Mafua’aga O Le Suafa: Lilomaiava
Na alu e galue ia Tiumalumatua. Ona alu ifo lea i tai o ta’atia le atu. Ona fesili lea; Se atu lea mai fea? Ona tali atu lea o lo latou aiga; o le atu na sau ma le toeaina o Lilo mai ava (old man Lilo brought it from the reef channel). Ona fa’apea lea o le alii; Ua lelei, ua maua le igoa o sio’u atalii o Tiumalumalilomaiava.
TUI-FITI LE TUPU ANAMUA O FITI:
1. Usu Tui-Fiti ia Si’uuilasisifo le alo o Tui-Atua Puluitua faae’e le gafa o Fata po’o Fata-igoatele (tama). [: Suafa “Fata” o Lotofaga le Aiga Salevalasi]
2. Usu #2 Fata po’o Fataigoatele ia Sinasinavaiao le alo o Tuiatua Fogalepulu o Etemuli faae’e le gafa, o Fata (ii), po’o Fata-levave (tama).
3. Usu Fata (ii), po’o Fatalevave ile tama’ita’i o Fulu’ula-ale-matoto o le ilamutu o Tui-Fiti i Lotofaga, fa’aee le gafa: o Leu (teine).
4. Usuia Leu e Matasepu o Lepa, fa’aee le gafa: o Tau’iliili (tama), ma Talalaufala (teine).
TUI-ATUA LE TUPU O ATUA:
5. Usu mai le Tuiatua Fa’asoutele o Ti’avea ia Talalaufala, fa’aee le gafa: o Fililesalue (teine).
6. Usuia Fililesalue e Leali’ifanovalevale i Palauli, fa’aee le gafa: o Popoai (teine), Taufaito’a (teine).
TUI-TOGA LE TUPU O TONGA:
7. Usuia Popoai e le #1 Tui-Toga (viii), faaee le gafa: o Togialelei (maliu, e le’i usu gafa), ma Tuiavi’i (tama).
8. Usuia Taufaito’a e le #2 Tui-Toga (viii), fa’aee le gafa o Tui-Toga Puipuifatu (tama: Fanaua Tui-Toga Manaia na usu ia Nafanua, Tui-Toga Faisautele na usu ia Painuulasi)
9. Usu Tuiavi’i ia Siaposuisui le afafine o Pei i Sagafili, faaee le gafa: o Tuifa’asisina.
10. Toe usu ia Tuiavi’i ia Letele Talaeia le afafine o Mata’afa i Ululoloa Faleata, fa’aee le gafa o Taua’aletoa (tama: tala le gafa ia Mata’afa Amaile), ma Unisialetoa (teine: tala le gafa ia Manalelei Talaleomalie, le tina ole Tupu o Fonoti).
LILOMAIAVA: VAE-OLE-NOFOA-FIA: PALAULI, SAGAFILI/SATUIMALUFILUFI, SAFOTU:
11. Usu Tuifa’asisina ia Ta’atiaifaleolo le afafine o Taito i Satapuala, faaee le gafa: o Tiumalumatua.
12. Usu Tiumalumatua ia Maseimaava le afafine o Ugapo i Falealupo, faaee le gafa: o Tuimalumalilomaiava.
13. Usu Tiumalumalilomaiava ia Fuataifa’aula le afafine o Silofau i Papa, faaee le gafa: o Lilomaiava Nailevaiiliili, ma Tumailagi.
14. Toe usu Tiumalumalilomaiava ia Tusanilefaiaao le afafine o manu’alesa i Safata, faaee le gafa: o Toeolesulusulu.
USUGA A LILOMAIAVA NAILEVAIILIILI VAE-OLE-NOFOA-FIA: OLE VA’A-NOFOA-TOLU:
15. Usu Lilomaiava Nailevaiiliili i le alo o Mata’afa i Palauli, faaee le gafa: o Salu.
16. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Lamagautuloa le alo o Masoe i Asau, faaee le gafa: o Leilua, Faliuga, Tauavamea, ma Lomialagi (teine).
17. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Talaepa mai Siumu, faaee le gafa: o Tilafono, Fa’avaoga, ma Ufagapiu (teine).
18. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Tunupu’e le alo o Valomua i Satupaitea, faaee le gafa: o Seve, ma Tilimafana.
19. Toe usuia e Lilomaiava Nailevaiiliili ia Leofao(uso o Tunupu’e) le isi alo o Valomua i Satupaitea, faaee le gafa: o Aiolupotea Nonumea, ma Aigagalefili (teine).
20. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Sinagautaala le afafine o Tuitele i Leone, faaee le gafa: o Momo, ma I’aulualo.
21. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Samala’ulu le afafine o Faumuina i Faleata, faaee le gafa: o Le-tama-a-le-aitu-ma-le-tagata.
NOFOA-TOLU VAE-OLE-NOFOA-FIA SEUTATIA LE MAOTA O MULINUU I LUFILUFI ATUA:
O le ulua’i suafa Nofoa-tolu lea i Lufilufi. O le uiga o le suafa Vae-ole-nofoa-fia po o le Va’a-nofoa-tolu e fa’amanatu ai ia suafa o le Lilomaiava i afioaga nei e tolu fa’apea:
1. O le suafa Lilomaiava i Palauli i Vai’iliili.
2. O le suafa Lilomaiava i Sagafili po’o Satuimalufilufi.
3. O le suafa Lilomaiava i Finao i Safotu i Savaii.
FONOTI TUPU TAFA’IFA LE AIGA SA-FONOTI I LOTOFAGA ATUA: LUFILUFI O TUMUA:
22. Usu Lilomaiava Nailevaiiliili o Palauli ia Seutatia o Mulinu’u i Lufilufi (le afafine ulumatua ‘feagaiga ale aiga’ o Muagututi’a le atalii o le Tupu o Fonoti, ia Poto le afafine o Amituana’i Manaia o Si’ufaitoto’a o Faleata), faaee le gafa: o Nofoa-tolu Lilomaiava Vae-ole-nofoa-fia (tama: Suafa Nofoatolu o Lufilufi)
[: Ole ulua’i suafa “Nofoatolu” o Lufilufi lea na fa’aee ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua. E fa’amanatu ai le usuga lea a Seutatia ma Lilomaiva Nailevaiiliili Vaeolenofofia – Satuimalufilufi].
23. Usu Nofoatolu Lilomaiava Vaeolenofoafia ia Sinaivaiana le afaine o Va’afusuaga o Faga i Savaii, faaee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i (tama: Fonoti o Lotofaga Atua)
[: Fonoti o Lotofaga Atua. O le toe nofoia mai o le suafa o Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua.].
FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
24. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le afafine o Fiame Muagututi’a le Sa’ofa’apito ma le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama: ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti o Lotofaga Atua].
AOAO TETELE FA’ALUPEGA LUFILUFI:
Susu mai oe le Tapa’aulefano, o lau susuga Lufilufi ma lau Saofa’iga,
Susu mai le Vainalelepa ma le Mulita’i, ole Fetalaiga i lo outou To’aono,
Susu mai le Tuiatua ma ou Tu’itu’i,
Susu mai lau susuga a le Nofoa sa,
Susu mai le Togia’i ole Tuiatua Aveaumalaga,
Alala mai Leausa na e Ituau ai, ma e Alataua a’i,
Afio maia le Tapa’au Fa’asisina lau Afioga a le Tama’ita’i Seutatia na e alala ile Mulinu’u.
O LE FA’ALUPEGA O SAGAFILI: Sagafili, Palauli ma Safotu; e ta’ua o le Nofoafia. O itumalo ia e tolu o le aiga SaLilomaiava e latou te e’e ina fa’atasi le suafa: Lilomaiava.
Tulouna oe Satuimalufilufi
Tulouna oe le itu’au tasi
Tulouna oe le malu Ma’auga
Tulouna a lau fetalaiga a Pei
Susu mai lou tapa’au ‘o Tuifa’asisina
Susu mai Nofoafia (Sagafili, Palauli ma Safotu).
TOFIGA OLE MALO A LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA O FONOTI
FA’ALUPEGA AOAOA O SAMOA: Tumua ma Pule, Itu’au ma Alataua, Aiga ile tai ma le Va’a o Fonoti.
TE’O; ‘O oe o le Anava o Taua, ‘Ma lou Manu Samoa.
FIA’AITAGATA; ‘O au Suafa ia o Fatialofa, ma Auelua. ‘O le a fai i la’ua ma Tulauniu o Atua, ‘Punefu o Atua, ‘To’oto’o o le Tuiatua.
MATA’UTIA; ‘O le Va’a o Fonoti, ‘O le Malu o Ma’auga – Leulumoega, ma Lalogafu’afu’a, Lufilufi. ‘Fea, o le Va’a o Fonoti, ‘O fea fo’i e Fa’aopea ia Atua le Fauono.
MOLIO’O; ‘O oe o le Va’a o Fonoti, ‘O oe o le To’o o le Fua.
LEUTELE; (Falefa), ‘O oe o le A’ai o le Tupu o Fonoti. ‘Falefa (District); Sanone, Gagaemalae, Saleapaga, Sagapolu, Falevao, Sauago, Saletele, Uafato.
TOFAEONO; ‘E Ono Pou o Lufilufi, Fitu ia te oe. ‘E Iva Pou o Leulumoega, Sefulu ia te oe. ‘E Fitu Pou o le Malietoa, Valu ia te oe. ‘E Tolu Pou o Satunumafono, Fa ia te oe.
TUMUA O ASIATA; Ole a Falefa Tumua ia te oe. (Sa’iliga Malo o Asiata ia Fonoti)
OLE VA’A O FONOTI: Samamea, Maasina, Lona, Taelefaga, Salimu Ma Maauga, Musumusu, Falefa, Sanone, Gagaemalae, Saleapaga, Sagapolu, Falevao, Sauago, Saletele, Uafato, Lalomauga, Manunu, Faleapuna, Lufilufi, Saluafata, Fusi, Salelesi, Safanua, Fagaloa, Solosolo, Luatuanu’u.
MAVAEGA A FONOTI LE TUPU MA LONA USO O TOLE’AFOA
Na iloa atu e tumua ua afio atu Tole’afoa, ona faiatu lea, afio mai i le Maota e te lua talatala ma le Tupu. Tali Tole’afoa, leai oute ava i tumua, ua lava a’u i lalo o le ulu lea. Ae sa augani atu lona aiga ma Tumua, afio ane ia i le maota. Na faofale loa Tole’afoa ma sa faa’alia lava lona fa’aaloalo ia Fonoti, ua fa’ae’e o ia i le pou pepe o leisi tala o le maota i Mulinuu ma Sepolataemo.
Ona agiagi atu ai lea o le Tupu Fonoti e fa’apea: “Tole’afoa e, afio mai o le a totofi a ta mea, au’a le nofo lelei ai o lau fanau ma la’u fanau i le lumana’i. O le Ao o le Tonumaipe’a, o le a ia te oe ma lau fanau. O le a e saofia le Aumaga, o le mea lea e ta’ua ai le aumaga e pa’ia. Ona ole Ao o Tonumaipe’a ua i ai. E te afio i le fala, Na’o oe lava e te nofo i le fala i fafo, E sa seisi o le aumaga e nofo ise fala. A uma ona mama o le ava, e tu lava le tagata i luga ma lana maga’ava ma tu’u i le tanoa, a’o lau maga e tu mai se tasi na te avatua, ona aumai lea o le tanoa tu i ou luma. A leai se Tupu e alagaina e Tumua, O le a e Tuia’ana Ave’aumalaga! 0 le a fa’asino fo’i ia te oe upu o le aualuma. O lou aualuma o le a tausi e Leulumoega ma e na ta i Fasito’otai ma Fasito’outa.”
O Papa e Fa, O Le A Ia Te A’u Ma La’u Fanau. A e toe tago mai i a’u mea, sauaina oe i le aufuefue ma soloa i le vailalo ma lau fanau. A ou tago atu i au mea ia fa’apea fo’i ona soloa a’u i le aufuefue ma tafea i le vailalo ma la’u fanau.
O le mavaega lea nai i Mulinu’u ma Sepolata’emo i Lufilufi Atua, a le Tupu o Fonoti ma lona uso o Va’afusu’aga Tole’afoa. O lo’o tausi iai Samoa i lenei mavaega e o’o mai i lea so.
O Tofiga ole Tupu o Fonoti i lana fanau o Muagututi’a male teine o Falenaoti:
Na ioe Tumua i le malelega a le Tupu o Fonoti e fa’apea: MUAGUTUTI’A, O le a e alu ma lou Muagututi’a, Ma lou Fuatino, Ma lou Faumuina, Ma lou Melegalenu’u. E te nofo i Mulifusi. E te tua ia Sa-Tuala, Ae tausi oe e Leulumoega.
Ole teine o FALENAOTI: Ole MA’OPU O TUALA ma SALA.
E tele isi mea ta’ua na maua mai e tagata i le na aso mai tofiga a le Tupu ina o le a maliu. Tai nane fo’i ma tofiga uma mai lona Malo ma le tele o isi ua le maitaulia, o lea lava e o’o mai i lea so ana tulaga mamalu. E le mafai ona suia ma o lo’o aga’i pea iai fa’aupuga a Samoa i ana mea e fai. Fai mai le Tupu o Fonoti, “E lelepa ia te a’u le vai.” E le toe faia nisi tofiga ma nisi mavaega ua gata ai ia te ia. “O Samoa ua uma ona tofi”.
FA’ALUPEGA O LE VA’A O FONOTI:
Afio o Ulualofaiga ma le matua o Talamaivao
Le pa’ia i le to’afa ma e na ta’ita’i ma Atua Lefauono
Le afio o le Gafa, ma le Aiga pa’ia o Salevalasi
Lo la to’alua o Laumea ma Olaaiga ma Puleifia.
FA’ALUPEGA O FAGALOA: Taelefaga
Tulouna Aiga pa’ia o Salevalasi
Afio le Tui-Atua ma le Atigaga
Tulouna Oe le Va’a o Fonoti.
FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
26. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le alo o Fiame Muagututi’a le Sa’ofaapito ma le Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti i Lotofaga Atua].
[: O Va’asa o le alo o Fiame Muagututiá, ole tasi ole to’afa o lo’o fa’alupe nei i Lotofaga Atua o “Alo-tau-tino ole Sa’ofa’apito ua Fiame”. Ole to’afa lenei e filifili po’o ai so latou suli e nofoia le suafa Fiame, pe’a avanoa. Na usu Fiame Muagututi’a ia Masu le alo o Sitagata Timalesa o Lotofaga fotuai mai o Leaegalesolo (tama), Fuiava’iliili (tama), Va’asa (teine), ma Va’aloa (teine)].
27. [: O Fonoti Oliovaigafa na ai ali’i mai iai Molio’o ma le Ailaoa e fai ma o latou Ali’i e iai le ulua’i Suafa Fonoti sa ala’ala i lona Maota o ‘Vainiu’ i Faleapuna. Na maliu ai lava le Ali’i ma sa lagomau ai lava. E pa, e leai sona suli].
28. Usu Nofoatolu Ti’auliva’a (i) ia Tamasailau le afafine o Lualemana o Asu i Tutuila, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Ti’auliva’a (ii).
29. Usu #1 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Sologaliua le afafine o Sialega o Nu’uuli i Tutuila, fa’aee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Fata (tama ulumatua ‘O le Alii o Aiga’), ma Taelimu.
30. Toe usu #2 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Timaima le afafine o Lolo Salulu o Salani i Falealili, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Tamasipani (tama), ma Fualeva (teine).
31. Toe usu #3 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Sina le afafine o Gaugau i Sapapali’i, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Salatielu (tama), ma Nofoatolu Fata (tama).
32. Usu Fonoti Nofoatolu Fata ia Teoteo Taufagalupe le afafine o Seinafolava i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Teoteo Tuipu’avai (tama).
33. Usu Fonoti Teoteo Tuipu’avai ia Saumaloto le alo o Tuala Tamalelagi o Safa’atoa i Lefaga, fa’aee le gafa: o Muiamana (teine ulumatua ‘Feagaiga ale Aiga’), Fonoti Tuala Sola (tama), Gauifaiva Samuela (tama), Poto (teine), ma Fipe (teine).
34. Usuia Muiamana e Teleso o Si’umu, fa’aee le gafa: o Fonoti Pua’a (tama), Lasela (teine), ma Leota Tafilipepe Ioane (tama).
35. Toe usuia Muiamana e Tafea Elise le alo o Lupe Tafea Tuai’ipuniu ma Fonoti LeTaupe Tuipalepale o Matatufu Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Tafea Lomano Maioa (tama).
36. Usu Tafea Lomano Maioa ia Anne Vaelua Brown le afafine o Tuimanu’a Alexander Brown o Ti’avea Aleipata, fa’aee le gafa: Ola Mika Brown (tama), Fonoti Mata’utia Ioane Brown (tama), Tasala Brown (tama), Bella Brown (teine), ma Fiava’ai Brown (teine).
[: Ua toe fetaia’i i I’u o Gafa o Aiga e Lua ia Sa-Levalasi ma Sa-Tuala].
37. Usu Hon Fonoti Mata’utia Ioane Brown ole Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua ia Luisa ole Aiga Satuala ma le alo o L.M.S. Pastor Rev. Ieremia Manulesa FS Mata’utia Tuala o Sataua, Lealatele, Leauva’a ma Amoa i Savai’i ma Upolu, fa’aee le gafa e to’a sefulu ma le lua le fanau: o Uatogitau Alosio Fonoti Brown (tama), Fonoti Letaupe Ioane Jr Brown [tama: Fonoti Letaupe o Matatufu 1953], 38. Fonoti Inu Saufo’i Brown [tama: na soso’o ile Fonoti o Lotofaga Atua 1975], Hon Teoteo Asiasi’au Tiatia Sauso’o Fonoti Brown [tama: Faipule ole Malo 1973/1984], 39. Fonoti Tuala Le Sa’oalii Kamilo Brown [tama: Ole Sa’oalii o Satuala 1963, ma le Fonoti o Lotofaga Atua 2003 o’o mai ile aso], Falesefuluotualamasala Judith Fonoti Brown (teine), Lili’i Sae Benedict Fonoti Brown (tama), Lemalu Galusina Lalogafau Lui Paulo Asalemo Fonoti Brown (tama), Sailivao Peter Fonoti Brown (tama), Feiloa’ivao Paulo Fonoti Brown (tama), Tagaloamamana Inu Tulo Fonoti Brown (tama), ma Samala’ulu Otila Fonoti Brown (teine).
Tupu Tafa’ifa o Salamasina ma Fonoti o lo’o lagomau i le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Mulifusi ma Tanumaleu, po’o le Malae o Papa i Lotofaga, Atua.
AIGA E LUA O SAMOA: Na fa’avae mai ile Tuia’ana Tamaalelagi ma lona falesefulu. Ole Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi ma le Aiga Fa’alagilagi Le Aiga Sa-Tuala. O Aiga fa’avae ma le faitaulia a ia e lua o lo’o ta’oto ai gafa Tautupu ma gafa Tautamali’i o Samoa. Na mavae ai fo’i le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Salamasina ia Tumua ma Aiga mai i lona fa’atafa i Lotofaga, ua pa’ia o aiga e lua ole Aiga Paia o Sa-Levalasi male Aiga Sa-Tuala e tausi i Papa ma Aiga, ma latou toga ua pa’ia ole Pulu male Leuleu.
The Current Successor: Ole tofa le Afioga o Fonoti Tuala Le Sa’oalii Kamilo Brown o Lotofaga le Aiga Pa’ia o SaLevalasi i Lotofaga Atua, ma le Aiga SaTuala ma Sala.
(”e ufiufi a le tama’imoa i le tanoa, ae ioio lava..”)
MAOTA O SEUTATIA I MULINU’U LALOGAFU’AFU’A MA SEPOLATA’EMO I LUFILUFI O TUMUA ATUA
———————————————————————————-
BLOG RECENT COMMENTS