Posts Tagged ‘Lotofaga

03
Apr
09

Fonoti: Seutatia: Nofoa-tolu: TuiAtua: Maota o Mulinu’u I Lufilufi o Tumua Atua.

GAFA O FONOTI LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA, MA LE AIGA SA-TUALA MA SALA

Mafua’aga O Le Suafa: Fonoti

Na malaga Manalelei mai Leulumoega i lona aiga i Lotofaga e totoma, e mana’o Tuia’ana Tuiatua Faumuina i se I’e (toga) e alu ai lana malaga e a’ami lona uso taufeagai o Tupuivao. E malaga Manalelei e totoma o mamafa i lona ma’itaga. Ona to’ai lea o Manalelei ia Tupuola i Tanumaleu. Ua taunu’u Manalelei ona fai ai lea o lo la ava ma Tupuola, o le ava o le feiloaiga. Ua uma lo la ava, ona fono lea ile ti. Ua uma ona fa’amatala lea e le tamaita’i ia Tupuola le auga o lana malaga, ona e fia malaga lona ali’i o Faumuina e a’ami Tupuivao o fa’asala i Tutuila, ae leai se toga e ave ai le malaga a lona ali’i. Ua toe pau lava ia o mea o lo’o ia Faumuina ua sau ma ia, ole mutia ma le ma’a. Ona soisoi loa lea o le ali’i o Tupuola ma fa’apea atu, a! matua leo malie lau tala. O le’a fo’i le malaga a le tamaita’i o Manalelei, ona fai ai lea o a la upu ma Tupuola. Ona fa’apea atu lea o Tupuola ile tamaita’i, sauia o lea tu’u lou igoa o Manalelei, ae o le’a e igoa ia “Talaleomalie” ona ole “malie o lau tala” i mea na’e sau ma oe. O I’e ia e lua, ole I’e e ave ai le malaga a lou ali’i i Tutuila. Ole tasi I’e, ole I’e o le nofo a lou alo. A alo oe le tamaita’i ona fa’aigoa lea ia “Fonoti”, e manatua ai lo ta’ua ava na “Fono nei ile ti”. Ua uma lo la ava taumavae ua fono fo’i ile ti.

TUI-FITI LE TUPU ANAMUA O FITI:
1. Usu Tui-Fiti ia Si’uuilasisifo le alo o Tui-Atua Puluitua faae’e le gafa o Fata po’o Fata-igoatele (tama). [: Suafa “Fata” o Lotofaga le Aiga Salevalasi]
2. Usu #2 Fata po’o Fataigoatele ia Sinasinavaiao le alo o Tuiatua Fogalepulu o Etemuli faae’e le gafa, o Fata (ii), po’o Fata-levave (tama).
3. Usu Fata (ii), po’o Fatalevave ile tama’ita’i o Fulu’ula-ale-matoto o le ilamutu o Tui-Fiti i Lotofaga, fa’aee le gafa: o Leu (teine).
4. Usuia Leu e Matasepu o Lepa, fa’aee le gafa: o Tau’iliili (tama), ma Talalaufala (teine).
TUI-ATUA LE TUPU O ATUA:
5. Usu mai le Tuiatua Fa’asoutele o Ti’avea ia Talalaufala, fa’aee le gafa: o Fililesalue (teine).
6. Usuia Fililesalue e Leali’ifanovalevale i Palauli, fa’aee le gafa: o Popoai (teine), Taufaito’a (teine).
TUI-TOGA LE TUPU O TONGA:
7. Usuia Popoai e le #1 Tui-Toga (viii), faaee le gafa o o Togialelei (maliu, e le’i usu gafa), ma Tuiavi’i (tama: fa’avae a gafa o Tuifa’asisina, Tauaaletoa ma Unisialetoa)
8. Usuia Taufaito’a e le #2 Tui-Toga (viii), fa’aee le gafa o Tui-Toga Puipuifatu (tama).
9. Usu Tui-Toga Puipuifatu ia Pulu-mata-moana le alo o Hulu-a-talala o Toga, fa’aee le gafa o Tui-Toga Manaia (tama: na usu ia Nafanua), ma Tui-Toga Faisautele (tama).
TUI-MANU’A LE TUPU ANAMUA O MANU’A:
10. Usu Tui-Toga Faisautele ia Painu’ulasi le alo o Tui-Manu’a Ali’atama le Tupu o Manu’a, fa’aee le gafa: o Vaetoefaga (teine), ma Ulualofaiga (tama).
TUI-A’ANA TAMALELAGI: FA’AVAE LE AIGA SA-TUALA; MA LE AIGA SA-LEVALASI ATUA:
11. Usuia Vaetoefaga le alo o Tui-Toga Faisautele e Tuia’ana Tamalelagi le atali’i o Tuia’ana Tagaloa Selaginato ma Vaetamasoali’i, fa’aee le gafa o Salamasina (teine).
[: Ole Ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa, na e’e iai Papa e fa ole Tuia’ana, Tuiatua, Vaetamasoalii, ma le Gatoaitele mai ia Nafanua, male tamafai a So’oaemalelagi Levalasi le fa’avae ole Aiga Salevalasi, e uso o la tina ma Tuia’ana Tamalelagi na usu muamua ia Namoaitele maua le tamaulumatua o Tuala, Ole Alii o Aiga, ma le fa’avae ole Aiga Sa-Tuala. O Aiga nei e lua o Samoa. Na mavae ai le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Salamasina ia Aiga ma Tumua i lona fa’atafa i Lotofaga: O Aiga e lua, ua Pa’ia ole Aiga Sa-Levalasi ma le Aiga Sa-Tuala e tausi i Papa ma Aiga, ma latou toga ua pa’ia ole Pulu ma le Leuleu].
SALAMASINA LE ULUA’I TUPU TAFA’IFA O SAMOA: LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI ATUA:
12. Usuia Salamasina le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa e Tonumaipe’a Tapumanaia le alo o Tonumaipe’a Saumaipe’a o Auala i Savai’i, fa’aee le gafa: o Fofoaivaoese [teine: Na fa’asolo iai Pa’ia ma Papa ole Tupu], ma Tapumanaia (ii) [tama: Na e’e iai le Ao o le Satele i Falealili: Tapuolesatele].
13. Usuia Tuia’ana Tuiatua Fofoaivaoese e Tauatamaniula’aita le alo o Valasi-I-Ologa le Aiga Tonumaipe’a i Satupa’itea Savai’i, fa’aee le gafa: o Taufau (teine: Na tafea lana Utu), Sina (teine: Na au lana Utu), ma Asomua Lemalama (tama).
14. Usuia Tuia’ana Tuiatua Sina e Tito’iaivao o Faleatiu i A’ana, fa’aee le gafa: o Faumuina Le Tupufia (tama ulumatua ‘Ole Alii o aiga’) [: E fa’alupe Ole “Tupufia” au’a e fia Tupu uma lana fanau].
15. Usu #1 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Manalelei po’o Talaleomalie le alo o Vaovasa i Gataivai Savai’i, fa’aee le gafa: o Fonoti (tama ulumatua ‘Ole Ali’i o Aiga’).
[: Ole Tupu Tafa’ifa o Samoa, ole Tuia’ana, Tuiatua, Vaetamasoalii, ma le Gatoaitele. Ole taua mo Papa e fa, e ta’ua ole “taua ole Paegauo ale Tupufia” o Fonoti ma ona uso taufeagai o Va’afusuaga Tole’afoa ma le teine o Samala’ulu po’o ai a Tupu o Samoa. Na manumalo Fonoti ona o le tulaga fulisia o Samoa sa lagolago ia te ia. Ole Mavaega a Fonoti le Tupu Tafa’ifa ma lona uso; “O Papa e fa, ole a ia te a’u ma la’u fanau, a ole Ao o Tonumaipe’a ia oe Tole’afoa ma lau Fanau”].
16. Toe usu #2 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Tu’umaleulua’iali’i le afafine o Manu’aifua i Afega, fa’aee le gafa: o Samala’ulu (teine)
[: Na ia tofiga Alipia, Ole matua na togi. A’o tofiga ia Tanuvasa, Ole itu lua iai o A’ana].
17. Toe usu #3 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Atamulau le afafine o Segi i Amoa, Fa’asaleleaga i Savai’i, fa’aee le gafa: o Va’afusuaga Tole’afoa (tama)
[: Ole Ao le Tonumaipe’a, mai tofiga a le Tupu o Fonoti. Ma le fa’avae ole Aiga Taulagi].
FONOTI LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA: LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
18. Usu #1 Fonoti le Tupu Tafa’ifa ia Fuatino le alo o To’alepaiali’i i Satapuala Aiga Satuala, fa’aee le gafa: o Muagututi’a (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’).
[: Tofiga o Muagututi’a, Na ioe Tumua ile malelega a le Tupu o Fonoti e fa’apea; Muagututi’a, O le a e alu ma lou Muagututi’a, lou Fuatino, lou Faumuina ma lou Melegalenu’u. E te nofo i Mulifusi. E te tua ia Sa-Tuala, Ae tausi oe e Leulumoega].
19. Toe usu #2 Fonoti le Tupu Tafa’ifa ia Taeleasa’asa le afafine o Tautaiolefoe o Lealatele i Savai’i Aiga Satuala, fa’aee le gafa: o Falegaoti (teine: E ta’ua Ole “Ma’opu o Tuala ma Sala”).
USUGA A MUAGUTUTI’A E FA (4) LE ATALII O LE TUPU TAFA’IFA O FONOTI:
20. Usu #1 Muagututi’a ia Poto le alo Amituana’i Manaia o Si’ufaitoto’a i Faleata, fa’aee le gafa: o Seutatia (teine ulumatua ‘Feagaiga ale Aiga’).
[: Ole Mavaega a Muagututi’a, Ole teine ulumatua “feagaiga a le aiga” o Seutatia na tofia e ala’ala ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Luiflufi o Tumua Atua. O lo’o iai le suafa ma le Maota o Seutatia i Mulinu’u Lufilufi e o’o mai ile aso].
21. Toe usu #2 Muagututi’a ia Agaitafili le afafine o Lilo Seve o Salega i Savai’i, fa’aee le gafa: o Mata’utia (tama), Fualau (tama), ma Talopatina (teine).
22. Toe usu #3 Muagututi’a ia Taumata le afafine o Toa’ali’i i Saluafata, fa’aee le gafa: o Fepulea’i (tama), ma Lagi (teine: E tau le gafa ia Mata’afa Fa’asuamaleaui i Amaile).
23. Toe usu #4 Muagututi’a ia Fenunuivao le afafine o Iuli i Falefa, fa’aee le gafa: e le fanau, Fuiava’iliili (tama fai).
[: Ole atali’i o Fuimaono ma Oilau i Falealili. Sa tali iai Satuala, “Ia Ifo Tonu Le Fuiniu I Le Lapalapa”. Na Saesae Laufa’i ai Tumua, ma e’e iai le ulua’i suafa “Tupua” ma le ulua’i “Tama-a-aiga” ia Fuiavailili, au’a e tele aiga ole tama: fa’avae Aiga Sa-Tupua].
FONOTI TUPU TAFA’IFA LE AIGA SA-FONOTI I LOTOFAGA ATUA: LUFILUFI O TUMUA:
24. Usuia Seutatia o Mulinu’u i Lufilufi e Lilomaiava Nailevai’iliili o Palauli i Savai’i, fa’aee le gafa: o Nofoa-tolu Lilomaiava Vae-ole-nofoa-fia (tama: Suafa Nofoatolu o Lufilufi).
[: Ole ulua’i suafa “Nofoatolu” o Lufilufi lea na fa’aee ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua. E fa’amanatu ai le usuga lea a Seutatia ma Lilomaiva Nailevaiiliili Vaeolenofofia – Satuimalufilufi. Ole uiga o le Nofoa-tolu po’o le Vae-ole-nofoa-fia e fa’amanatu ai ia suafa ole Lilomaiava i afioaga nei e tolu fa’apea (1.) Ole suafa Lilomaiava i Palauli i Vai’iliili, (2.) Ole suafa Lilomaiava i Sagafili po’o Satuimalufilufi, (3.) Ole suafa Lilomaiava i Finao i Safotu i Savai’i].
25. Usu Nofoatolu Lilomaiava Vaeolenofoafia ia Sinaivaiana le alo o Va’afusuaga o Faga i Savai’i, fa’aee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i (tama: Fonoti o Lotofaga Atua).
[: Fonoti o Lotofaga Atua. O le toe nofoia mai o le suafa o Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua.].
FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
26. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le alo o Fiame Muagututi’a le Sa’ofaapito ma le Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti i Lotofaga Atua].

O LE FA’ALUPEGA O SAMOA: Samoa Atoa.
Tulouna oe Pule
Tulouna a Tumua
Tulouna Alataua ma Itu’au
Tulouna Aiga i le tai
Tulouna le Va’a o Fonoti

O LE FA’ALUPEGA O LOTOFAGA: Mata’tufu, Lotofaga, Vavau.
Tulouna pa’ia o le Aiga Salevalasi ma la latou tama
Lau afioga a le sa’o fa’apito Fiame ma lou faleagafulu
Maliu mai ali’imau o faleupolu
Susu mai le va’a taumualasi
Ma le Aiga Sa-Sitagata
Alaalata’i le mamalu o le Faleatua

GAFA O LILOMAIAVA VAE-OLE-NOFOA-FIA: PALAULI: SATUIMALUFILUFI: SAFOTU

Mafua’aga O Le Suafa: Lilomaiava

Na alu e galue ia Tiumalumatua. Ona alu ifo lea i tai o ta’atia le atu. Ona fesili lea; Se atu lea mai fea? Ona tali atu lea o lo latou aiga; o le atu na sau ma le toeaina o Lilo mai ava (old man Lilo brought it from the reef channel). Ona fa’apea lea o le alii; Ua lelei, ua maua le igoa o sio’u atalii o Tiumalumalilomaiava.

TUI-FITI LE TUPU ANAMUA O FITI:
1. Usu Tui-Fiti ia Si’uuilasisifo le alo o Tui-Atua Puluitua faae’e le gafa o Fata po’o Fata-igoatele (tama). [: Suafa “Fata” o Lotofaga le Aiga Salevalasi]
2. Usu #2 Fata po’o Fataigoatele ia Sinasinavaiao le alo o Tuiatua Fogalepulu o Etemuli faae’e le gafa, o Fata (ii), po’o Fata-levave (tama).
3. Usu Fata (ii), po’o Fatalevave ile tama’ita’i o Fulu’ula-ale-matoto o le ilamutu o Tui-Fiti i Lotofaga, fa’aee le gafa: o Leu (teine).
4. Usuia Leu e Matasepu o Lepa, fa’aee le gafa: o Tau’iliili (tama), ma Talalaufala (teine).
TUI-ATUA LE TUPU O ATUA:
5. Usu mai le Tuiatua Fa’asoutele o Ti’avea ia Talalaufala, fa’aee le gafa: o Fililesalue (teine).
6. Usuia Fililesalue e Leali’ifanovalevale i Palauli, fa’aee le gafa: o Popoai (teine), Taufaito’a (teine).
TUI-TOGA LE TUPU O TONGA:
7. Usuia Popoai e le #1 Tui-Toga (viii), faaee le gafa: o Togialelei (maliu, e le’i usu gafa), ma Tuiavi’i (tama).
8. Usuia Taufaito’a e le #2 Tui-Toga (viii), fa’aee le gafa o Tui-Toga Puipuifatu (tama: Fanaua Tui-Toga Manaia na usu ia Nafanua, Tui-Toga Faisautele na usu ia Painuulasi)
9. Usu Tuiavi’i ia Siaposuisui le afafine o Pei i Sagafili, faaee le gafa: o Tuifa’asisina.
10. Toe usu ia Tuiavi’i ia Letele Talaeia le afafine o Mata’afa i Ululoloa Faleata, fa’aee le gafa o Taua’aletoa (tama: tala le gafa ia Mata’afa Amaile), ma Unisialetoa (teine: tala le gafa ia Manalelei Talaleomalie, le tina ole Tupu o Fonoti).
LILOMAIAVA: VAE-OLE-NOFOA-FIA: PALAULI, SAGAFILI/SATUIMALUFILUFI, SAFOTU:
11. Usu Tuifa’asisina ia Ta’atiaifaleolo le afafine o Taito i Satapuala, faaee le gafa: o Tiumalumatua.
12. Usu Tiumalumatua ia Maseimaava le afafine o Ugapo i Falealupo, faaee le gafa: o Tuimalumalilomaiava.
13. Usu Tiumalumalilomaiava ia Fuataifa’aula le afafine o Silofau i Papa, faaee le gafa: o Lilomaiava Nailevaiiliili, ma Tumailagi.
14. Toe usu Tiumalumalilomaiava ia Tusanilefaiaao le afafine o manu’alesa i Safata, faaee le gafa: o Toeolesulusulu.
USUGA A LILOMAIAVA NAILEVAIILIILI VAE-OLE-NOFOA-FIA: OLE VA’A-NOFOA-TOLU:
15. Usu Lilomaiava Nailevaiiliili i le alo o Mata’afa i Palauli, faaee le gafa: o Salu.
16. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Lamagautuloa le alo o Masoe i Asau, faaee le gafa: o Leilua, Faliuga, Tauavamea, ma Lomialagi (teine).
17. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Talaepa mai Siumu, faaee le gafa: o Tilafono, Fa’avaoga, ma Ufagapiu (teine).
18. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Tunupu’e le alo o Valomua i Satupaitea, faaee le gafa: o Seve, ma Tilimafana.
19. Toe usuia e Lilomaiava Nailevaiiliili ia Leofao(uso o Tunupu’e) le isi alo o Valomua i Satupaitea, faaee le gafa: o Aiolupotea Nonumea, ma Aigagalefili (teine).
20. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Sinagautaala le afafine o Tuitele i Leone, faaee le gafa: o Momo, ma I’aulualo.
21. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Samala’ulu le afafine o Faumuina i Faleata, faaee le gafa: o Le-tama-a-le-aitu-ma-le-tagata.
NOFOA-TOLU VAE-OLE-NOFOA-FIA SEUTATIA LE MAOTA O MULINUU I LUFILUFI ATUA:
O le ulua’i suafa Nofoa-tolu lea i Lufilufi. O le uiga o le suafa Vae-ole-nofoa-fia po o le Va’a-nofoa-tolu e fa’amanatu ai ia suafa o le Lilomaiava i afioaga nei e tolu fa’apea:
1. O le suafa Lilomaiava i Palauli i Vai’iliili.
2. O le suafa Lilomaiava i Sagafili po’o Satuimalufilufi.
3. O le suafa Lilomaiava i Finao i Safotu i Savaii.
FONOTI TUPU TAFA’IFA LE AIGA SA-FONOTI I LOTOFAGA ATUA: LUFILUFI O TUMUA:
22. Usu Lilomaiava Nailevaiiliili o Palauli ia Seutatia o Mulinu’u i Lufilufi (le afafine ulumatua ‘feagaiga ale aiga’ o Muagututi’a le atalii o le Tupu o Fonoti, ia Poto le afafine o Amituana’i Manaia o Si’ufaitoto’a o Faleata), faaee le gafa: o Nofoa-tolu Lilomaiava Vae-ole-nofoa-fia (tama: Suafa Nofoatolu o Lufilufi)
[: Ole ulua’i suafa “Nofoatolu” o Lufilufi lea na fa’aee ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua. E fa’amanatu ai le usuga lea a Seutatia ma Lilomaiva Nailevaiiliili Vaeolenofofia – Satuimalufilufi].
23. Usu Nofoatolu Lilomaiava Vaeolenofoafia ia Sinaivaiana le afaine o Va’afusuaga o Faga i Savaii, faaee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i (tama: Fonoti o Lotofaga Atua)
[: Fonoti o Lotofaga Atua. O le toe nofoia mai o le suafa o Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua.].
FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
24. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le afafine o Fiame Muagututi’a le Sa’ofa’apito ma le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama: ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti o Lotofaga Atua].

AOAO TETELE FA’ALUPEGA LUFILUFI:
Susu mai oe le Tapa’aulefano, o lau susuga Lufilufi ma lau Saofa’iga,
Susu mai le Vainalelepa ma le Mulita’i, ole Fetalaiga i lo outou To’aono,
Susu mai le Tuiatua ma ou Tu’itu’i,
Susu mai lau susuga a le Nofoa sa,
Susu mai le Togia’i ole Tuiatua Aveaumalaga,
Alala mai Leausa na e Ituau ai, ma e Alataua a’i,
Afio maia le Tapa’au Fa’asisina lau Afioga a le Tama’ita’i Seutatia na e alala ile Mulinu’u.

O LE FA’ALUPEGA O SAGAFILI: Sagafili, Palauli ma Safotu; e ta’ua o le Nofoafia. O itumalo ia e tolu o le aiga SaLilomaiava e latou te e’e ina fa’atasi le suafa: Lilomaiava.
Tulouna oe Satuimalufilufi
Tulouna oe le itu’au tasi
Tulouna oe le malu Ma’auga
Tulouna a lau fetalaiga a Pei
Susu mai lou tapa’au ‘o Tuifa’asisina
Susu mai Nofoafia (Sagafili, Palauli ma Safotu).

TOFIGA OLE MALO A LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA O FONOTI

FA’ALUPEGA AOAOA O SAMOA: Tumua ma Pule, Itu’au ma Alataua, Aiga ile tai ma le Va’a o Fonoti.
TE’O; ‘O oe o le Anava o Taua, ‘Ma lou Manu Samoa.
FIA’AITAGATA; ‘O au Suafa ia o Fatialofa, ma Auelua. ‘O le a fai i la’ua ma Tulauniu o Atua, ‘Punefu o Atua, ‘To’oto’o o le Tuiatua.
MATA’UTIA; ‘O le Va’a o Fonoti, ‘O le Malu o Ma’auga – Leulumoega, ma Lalogafu’afu’a, Lufilufi. ‘Fea, o le Va’a o Fonoti, ‘O fea fo’i e Fa’aopea ia Atua le Fauono.
MOLIO’O; ‘O oe o le Va’a o Fonoti, ‘O oe o le To’o o le Fua.
LEUTELE; (Falefa), ‘O oe o le A’ai o le Tupu o Fonoti. ‘Falefa (District); Sanone, Gagaemalae, Saleapaga, Sagapolu, Falevao, Sauago, Saletele, Uafato.
TOFAEONO; ‘E Ono Pou o Lufilufi, Fitu ia te oe. ‘E Iva Pou o Leulumoega, Sefulu ia te oe. ‘E Fitu Pou o le Malietoa, Valu ia te oe. ‘E Tolu Pou o Satunumafono, Fa ia te oe.
TUMUA O ASIATA; Ole a Falefa Tumua ia te oe. (Sa’iliga Malo o Asiata ia Fonoti)
OLE VA’A O FONOTI: Samamea, Maasina, Lona, Taelefaga, Salimu Ma Maauga, Musumusu, Falefa, Sanone, Gagaemalae, Saleapaga, Sagapolu, Falevao, Sauago, Saletele, Uafato, Lalomauga, Manunu, Faleapuna, Lufilufi, Saluafata, Fusi, Salelesi, Safanua, Fagaloa, Solosolo, Luatuanu’u.

MAVAEGA A FONOTI LE TUPU MA LONA USO O TOLE’AFOA

Na iloa atu e tumua ua afio atu Tole’afoa, ona faiatu lea, afio mai i le Maota e te lua talatala ma le Tupu. Tali Tole’afoa, leai oute ava i tumua, ua lava a’u i lalo o le ulu lea. Ae sa augani atu lona aiga ma Tumua, afio ane ia i le maota. Na faofale loa Tole’afoa ma sa faa’alia lava lona fa’aaloalo ia Fonoti, ua fa’ae’e o ia i le pou pepe o leisi tala o le maota i Mulinuu ma Sepolataemo.

Ona agiagi atu ai lea o le Tupu Fonoti e fa’apea: “Tole’afoa e, afio mai o le a totofi a ta mea, au’a le nofo lelei ai o lau fanau ma la’u fanau i le lumana’i. O le Ao o le Tonumaipe’a, o le a ia te oe ma lau fanau. O le a e saofia le Aumaga, o le mea lea e ta’ua ai le aumaga e pa’ia. Ona ole Ao o Tonumaipe’a ua i ai. E te afio i le fala, Na’o oe lava e te nofo i le fala i fafo, E sa seisi o le aumaga e nofo ise fala. A uma ona mama o le ava, e tu lava le tagata i luga ma lana maga’ava ma tu’u i le tanoa, a’o lau maga e tu mai se tasi na te avatua, ona aumai lea o le tanoa tu i ou luma. A leai se Tupu e alagaina e Tumua, O le a e Tuia’ana Ave’aumalaga! 0 le a fa’asino fo’i ia te oe upu o le aualuma. O lou aualuma o le a tausi e Leulumoega ma e na ta i Fasito’otai ma Fasito’outa.”

O Papa e Fa, O Le A Ia Te A’u Ma La’u Fanau. A e toe tago mai i a’u mea, sauaina oe i le aufuefue ma soloa i le vailalo ma lau fanau. A ou tago atu i au mea ia fa’apea fo’i ona soloa a’u i le aufuefue ma tafea i le vailalo ma la’u fanau.

O le mavaega lea nai i Mulinu’u ma Sepolata’emo i Lufilufi Atua, a le Tupu o Fonoti ma lona uso o Va’afusu’aga Tole’afoa. O lo’o tausi iai Samoa i lenei mavaega e o’o mai i lea so.

O Tofiga ole Tupu o Fonoti i lana fanau o Muagututi’a male teine o Falenaoti:
Na ioe Tumua i le malelega a le Tupu o Fonoti e fa’apea: MUAGUTUTI’A, O le a e alu ma lou Muagututi’a, Ma lou Fuatino, Ma lou Faumuina, Ma lou Melegalenu’u. E te nofo i Mulifusi. E te tua ia Sa-Tuala, Ae tausi oe e Leulumoega.
Ole teine o FALENAOTI: Ole MA’OPU O TUALA ma SALA.

E tele isi mea ta’ua na maua mai e tagata i le na aso mai tofiga a le Tupu ina o le a maliu. Tai nane fo’i ma tofiga uma mai lona Malo ma le tele o isi ua le maitaulia, o lea lava e o’o mai i lea so ana tulaga mamalu. E le mafai ona suia ma o lo’o aga’i pea iai fa’aupuga a Samoa i ana mea e fai. Fai mai le Tupu o Fonoti, “E lelepa ia te a’u le vai.” E le toe faia nisi tofiga ma nisi mavaega ua gata ai ia te ia. “O Samoa ua uma ona tofi”.

FA’ALUPEGA O LE VA’A O FONOTI:
Afio o Ulualofaiga ma le matua o Talamaivao
Le pa’ia i le to’afa ma e na ta’ita’i ma Atua Lefauono
Le afio o le Gafa, ma le Aiga pa’ia o Salevalasi
Lo la to’alua o Laumea ma Olaaiga ma Puleifia.

FA’ALUPEGA O FAGALOA: Taelefaga
Tulouna Aiga pa’ia o Salevalasi
Afio le Tui-Atua ma le Atigaga
Tulouna Oe le Va’a o Fonoti.

FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
26. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le alo o Fiame Muagututi’a le Sa’ofaapito ma le Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti i Lotofaga Atua].
[: O Va’asa o le alo o Fiame Muagututiá, ole tasi ole to’afa o lo’o fa’alupe nei i Lotofaga Atua o “Alo-tau-tino ole Sa’ofa’apito ua Fiame”. Ole to’afa lenei e filifili po’o ai so latou suli e nofoia le suafa Fiame, pe’a avanoa. Na usu Fiame Muagututi’a ia Masu le alo o Sitagata Timalesa o Lotofaga fotuai mai o Leaegalesolo (tama), Fuiava’iliili (tama), Va’asa (teine), ma Va’aloa (teine)].
27. [: O Fonoti Oliovaigafa na ai ali’i mai iai Molio’o ma le Ailaoa e fai ma o latou Ali’i e iai le ulua’i Suafa Fonoti sa ala’ala i lona Maota o ‘Vainiu’ i Faleapuna. Na maliu ai lava le Ali’i ma sa lagomau ai lava. E pa, e leai sona suli].
28. Usu Nofoatolu Ti’auliva’a (i) ia Tamasailau le afafine o Lualemana o Asu i Tutuila, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Ti’auliva’a (ii).
29. Usu #1 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Sologaliua le afafine o Sialega o Nu’uuli i Tutuila, fa’aee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Fata (tama ulumatua ‘O le Alii o Aiga’), ma Taelimu.
30. Toe usu #2 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Timaima le afafine o Lolo Salulu o Salani i Falealili, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Tamasipani (tama), ma Fualeva (teine).
31. Toe usu #3 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Sina le afafine o Gaugau i Sapapali’i, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Salatielu (tama), ma Nofoatolu Fata (tama).
32. Usu Fonoti Nofoatolu Fata ia Teoteo Taufagalupe le afafine o Seinafolava i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Teoteo Tuipu’avai (tama).
33. Usu Fonoti Teoteo Tuipu’avai ia Saumaloto le alo o Tuala Tamalelagi o Safa’atoa i Lefaga, fa’aee le gafa: o Muiamana (teine ulumatua ‘Feagaiga ale Aiga’), Fonoti Tuala Sola (tama), Gauifaiva Samuela (tama), Poto (teine), ma Fipe (teine).
34. Usuia Muiamana e Teleso o Si’umu, fa’aee le gafa: o Fonoti Pua’a (tama), Lasela (teine), ma Leota Tafilipepe Ioane (tama).
35. Toe usuia Muiamana e Tafea Elise le alo o Lupe Tafea Tuai’ipuniu ma Fonoti LeTaupe Tuipalepale o Matatufu Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Tafea Lomano Maioa (tama).
36. Usu Tafea Lomano Maioa ia Anne Vaelua Brown le afafine o Tuimanu’a Alexander Brown o Ti’avea Aleipata, fa’aee le gafa: Ola Mika Brown (tama), Fonoti Mata’utia Ioane Brown (tama), Tasala Brown (tama), Bella Brown (teine), ma Fiava’ai Brown (teine).
[: Ua toe fetaia’i i I’u o Gafa o Aiga e Lua ia Sa-Levalasi ma Sa-Tuala].
37. Usu Hon Fonoti Mata’utia Ioane Brown ole Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua ia Luisa ole Aiga Satuala ma le alo o L.M.S. Pastor Rev. Ieremia Manulesa FS Mata’utia Tuala o Sataua, Lealatele, Leauva’a ma Amoa i Savai’i ma Upolu, fa’aee le gafa e to’a sefulu ma le lua le fanau: o Uatogitau Alosio Fonoti Brown (tama), Fonoti Letaupe Ioane Jr Brown [tama: Fonoti Letaupe o Matatufu 1953], 38. Fonoti Inu Saufo’i Brown [tama: na soso’o ile Fonoti o Lotofaga Atua 1975], Hon Teoteo Asiasi’au Tiatia Sauso’o Fonoti Brown [tama: Faipule ole Malo 1973/1984], 39. Fonoti Tuala Le Sa’oalii Kamilo Brown [tama: Ole Sa’oalii o Satuala 1963, ma le Fonoti o Lotofaga Atua 2003 o’o mai ile aso], Falesefuluotualamasala Judith Fonoti Brown (teine), Lili’i Sae Benedict Fonoti Brown (tama), Lemalu Galusina Lalogafau Lui Paulo Asalemo Fonoti Brown (tama), Sailivao Peter Fonoti Brown (tama), Feiloa’ivao Paulo Fonoti Brown (tama), Tagaloamamana Inu Tulo Fonoti Brown (tama), ma Samala’ulu Otila Fonoti Brown (teine).

Tupu Tafa’ifa o Salamasina ma Fonoti o lo’o lagomau i le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Mulifusi ma Tanumaleu, po’o le Malae o Papa i Lotofaga, Atua.

AIGA E LUA O SAMOA: Na fa’avae mai ile Tuia’ana Tamaalelagi ma lona falesefulu. Ole Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi ma le Aiga Fa’alagilagi Le Aiga Sa-Tuala. O Aiga fa’avae ma le faitaulia a ia e lua o lo’o ta’oto ai gafa Tautupu ma gafa Tautamali’i o Samoa. Na mavae ai fo’i le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Salamasina ia Tumua ma Aiga mai i lona fa’atafa i Lotofaga, ua pa’ia o aiga e lua ole Aiga Paia o Sa-Levalasi male Aiga Sa-Tuala e tausi i Papa ma Aiga, ma latou toga ua pa’ia ole Pulu male Leuleu.

The Current Successor: Ole tofa le Afioga o Fonoti Tuala Le Sa’oalii Kamilo Brown o Lotofaga le Aiga Pa’ia o SaLevalasi i Lotofaga Atua, ma le Aiga SaTuala ma Sala.

(”e ufiufi a le tama’imoa i le tanoa, ae ioio lava..”)

MAOTA O SEUTATIA I MULINU’U LALOGAFU’AFU’A MA SEPOLATA’EMO I LUFILUFI O TUMUA ATUA

Maota o Seutatia i Mulinu'u Lalogafu'afu'a ma Sepolata'emo i Lufilufi o Tumua Atua———————————————————————————-

16
Nov
08

Genealogy of Mata’afa Title in Ululoloa to Amaile: Aiga o Sa-Levalasi Atua.

.1. MATA’AFA TITLE FROM ULULOLOA FALEATA TO AMAILE: SA-LEVALASI ATUA:
Usu Tui-Fiti ia Si’uuilasisifo le alo o Tui-Atua Puluitua faae’e le gafa o Fata, po’o Fata-igoatele (Suafa “Fata” o Lotofaga le Aiga Salevalasi).
Usu #1 Fata po’o Fatai-goatele ia Maugaoal’i ile Vaimauga ole Mafa, faaee le gafa o Puatau.
Toe usu #2 Fata po’o Fataigoatele ia Sinasinavaiao le alo o Tuiatua Fogalepulu o Etemuli faae’e le gafa, o Fata (ii), po’o Fata-levave.
Usu Fata (ii) po’o Fata-levave ile tama’ita’i o Fulu’ula-ale-matoto o le ilamutu o Tui-fiti i Lotofaga, fa’aee le gafa: o Leu (teine).
Usuia Leu e Mulisepu, fa’aee le gafa: o Tau’iliili, ma Talalaufala (teine) – (Ona tofia lea o Tauili’ili e lona tama, e alu i Amaile e tapega le a’ai e taunu’u iai le Ali’i o Aiga).
Usuia Talalaufala e le Tuiatua Fa’asoutele i Ti’avea, fa’aee le gafa: o Fililesalue (teine).
Usuia Fililesalue e Leali’ifanovalevale i Palauli, fa’aee le gafa: o Popoai (teine), ma Taufaito’a (teine).
Usuia Popoai e le Tui-Toga, faaee le gafa o Togialelei, ma Tuiavi’i.
Toe usuia Taufaito’a le uso o Popoai e le Tui-Toga, faaee le gafa o Puipuifatu.
Usu Tui-Toga Puipuifatu ia Pulu-mata-moana le alo o Hulu-a-talala o Toga, faaee le gafa o Manaia (tama), ma Faisautele (tama).
Usu Tui-Toga Manaia ia Nafanua le alo o Savea Si’uleo, fa’aee le gafa: o Latuvai (teine).
Usu Tui-Toga Faisautele ia Si’ueatausilinu’u, po’o Painu’ulasi le alo ole Tui-Manu’a, faaee le gafa o Vaetoefaga, ma Ulualofaiga (tama).
Usu #1 Tuiavi’i ia Siaposuisui le afafine o Pei i Sagafili, fa’aee le gafa: Tuifa’asisina (tama: founder of Lilomaiava line: Tuifa’asisina + Ta’atiaifaleolo = Tiumalumatua + Maseima’ava = Tuimalumalilomaiava + Fuataifa’aula = Lilomaiava Nailevai’iliili.).
Toe usu #2 Tuiavi’i ia Letele Talaeia le afafine o Mata’afa i Ululoloa Faleata, fa’aee le gafa: o Taua’aletoa (tama), ma Unisialetoa (teine).
(Unisialetoa + Malietoa Sa = Aloalonei + Vaovasa = Manalelei + Faumuina = King Fonoti.)
Usu #1 Taua’aletoa ia Manunutumate le afafine o Leago Tusi i Safata, fa’aee le gafa: o Mata’utia Le toa.
Toe usu #2 Taua’aletoa ia Palolo le afafine o Lolofie i Lepa, fa’aee le gafa: o Tuilimu (tama).
Toe usu #3 Taua’aletoa ia Suluaso le afafine o Les’a i Satitoa, fa’aee le gafa: o Faliuila.
Toe usu #4 Taua’aletoa ia Falenaoti Fufe’ai le afafine o Tau’iliili i Amaile, fa’aee le gafa: o Tupuola, Tago, ma Pafuti (teine).
Usu Tago ia Momoemai’asa le afafine o Tau’iliili i Amaile, fa’aee le gafa: o Suluo’o (teine), Leilua, Fatialofa, Fa’aautatanu (teine).
Usuia Suluo’o e Togafau (lineage of Taufau Tuia’ana), fa’aee le gafa: o ILimatogafau (tama).
Usu #1 ILimatogafau ia Letele Taneolevao le afafine o Letele i Faleata, fa’aee le gafa: Tuimavave (tama: Amaile).
Toe usu #2 ILimatogafau ia Tautu’uitumu le afafine o Leatigaga i Salelologa, fa’aee le gafa: o Luamanuvae (tama).
Usu #1 Tuimavave ia Salaina’aloa le afafine o Luafalemana (le uso o Galumalemana), fa’aee le gafa: o Fa’asuamaleaui (tama: eldest ‘O Le Alii O Aiga).
Toe usu #2 Tuimavave ia To’oa le afafine o Malietoa Tuilaepa, fa’aee le gafa: o Tuitogamatoe (teine), ma Tau,iliili (tama).
Toe usu #3 Tuimavave ia Letelesa le afafine o Faumuina i Faleata, fa’aee le gafa: o Silupevailei (tama: youngest from third spouse)
*Usu Mata’afa Fa’asuamaleaui ia Leativaosalafai le afafine o Lealamanu’a, fa’aee le gafa: o Mata’afa Filisounu’u (tama: Amaile)

2. LAGI MUAGUTUTI’A LINE – LEATIVAOSALAFAI + FA’ASUAMALEAUI MATA’AFA:
Usu #1 Muagututi’a le atalii o Fonoti le Tupu ia Poto le afafine o Amituana’amanaia o Si’ufaitoto’a i Faleata, fa’aee le gafa: o Seutatia (teine: ulumatua ‘Feagaiga A Le Aiga’).
Toe usu #2 Muagututi’a ia Agaitafili le afafine o Lilo Seve o Salega i Savai’i, fa’aee le gafa: o Mata’utia (tama), Fualau (tama), ma Talopatina (teine).
Toe usu #3 Muagututi’a ia Taumata le afafine o Toa’ali’i i Saluafata, fa’aee le gafa: o Fepulea’i (tama), ma Lagi (teine).
Toe usu #4 Muagututi’a ia Fenunuivao le afafine o Leutele i Falefa, fa’aee le gafa: e le fanau, Tupua Fuiava’iliili (tama fai: atalii o Fuimaono ma Oilau o Falealili)).
Usuia Lagi Muagututi’a e Aumoemalogo le atalii o Leotatoga ia Oilau le afafine o Fanene i falealili, fa’aee le gafa: o Lealamanu’a (tama).
Usu Lealamanu’a ia Sina le afafine o Anae i Falelatai, fa’aee le gafa: o Loavaenono (tama).
Toe usu Lealamanu’a ia Va’afusumataala le afafine o Tagaloa i Tufu i Gautavai/Sili Savaii, fa’aee le gafa: o Leativaosalafai (teine).
*Usuia Leativaosalafai e Fa’asuamaleaui Mata’afa i Amaile le atalii o Tuimavave ia Salaina’aloa, fa’aee le gafa: o Mata’afa Filisounu’u (tama: Amaile)

3. FA’ASUAMALEAUI’S DESENDANTS CONFERRED THE MATA’AFA TITLE ON HON FONOTI MATA’UTIA IOANE BROWN IN 1939: Refer to book ‘Tama a Aiga’ by M. Tuimalealiifano
– Fa’asuamaleaui is the eldest (O le Alii O Aiga) son of Tuimavave from his first spouse Salaina’aloa. As Silupevailei younger from Tuimavave third spouse Letelesa.
– Fa’asuamaleaui Mata’afa + Leativaosalafai – Lagi Muagututi’a line.
– Fonoti Lotofaga line – Lagi Muagututi’a – Leativaosalafai + Mata’afa Fa’asuamaleaui in Amaile
– Mata’afa Amaile title was always held by Fa’asuamaleaui line until in 1939 that Fa’asuamaleaui’s desendants conferred the Mata’afa title to Hon Fonoti Mata’utia Ioane Brown, and Silupevailei line for the first time lodged a claim in court for the title by installing Fiame Faumuina Mulinu’u (i). The court decision ruled in favor Silupevailei line to have rights for the first time to the Mata’afa title and conferred it to Fiame Faumuina Mata’afa Mulinu’u (i) of Silupevailei line.
– Why was the title allowed to moved from one line to one that had never held it before? The answer may lie in Mulinu’u’s connections.
– Fiame Faumuina Mata’afa Mulinu’u (i) died in 1949 and the two family line Fa’asuamaleaui and Silupevailei in court. Silupevailei line argued and asked the court to give them another turn on the title as they only held it for 10 years. So the court in 1949 accepted the argument, and awarded the title to the deceased titleholders son Fiame Mata’afa Faumuina Mulinu’u (ii), and Fa’asuamaleaui line to have the next turn to the title Mata’afa.
– In 1977 Fiame Faumuina Mata’afa Mulinu’u (ii) died and the two family line Fa’asuamaleaui and Silupevailei in court. The decision was made back in 1949 by the court for Fa’asuamaleaui line for there turn to the title, and the title Mata’afa was conferred to Fa’asuamaleaui Pu’ela of Vaiala in 1977. NOTE: The court in 1977 did not made any decision on which of the two family line to have the next turn to the title.
– Fa’asuamaleaui Pu’ela died and the title Mata’afa is vacant to this day..
– Fa’asuamaleaui line desendants conferred the Mata’afa title on Hon Fonoti Mata’utia Ioane Brown back in 1939 still stands..

4. NOTE: TITLE FIAME LE SA’OFAAPITO OF LOTOFAGA: Only the Va’aloa and Va’asa line have made claim and successor to the title at this stage. They are the two daughters from the four children of Fiame Muagututi’a of Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi at Lotofaga Atua. Hon Fonoti Mata’utia Ioane Brown is a direct desendant of Va’asa. Hon Fonoti Mata’utia Ioane Brown family the Sa-Fonoti of Va’asa line Lotofaga and Va’aloa line with Mata’afa Faumuina Mulinuu family are the successors to take turns on the title ‘Fiame Le Sa’ofaapito’ ma le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Lotofaga, Atua.

5. FONOTI OF LOTOFAGA WITH FIAME LE SA’OFA’APITO AND LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI IN LOTOFAGA ATUA: Fonoti of Lotofaga is the true heir of Va’asa, the daughter of Fiame Le Sa’ofa’apito Muagututi’a and Le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi in Lotofaga Atua. If the family wants to decide on someone to be bestowed with the title Fiame Le Sa’ofa’apito when the high chief (Sa’o) dies, Fonoti of Lotofaga is the one to face the Aiga Sa-Fiame and the Sa’ofa’apito. The title Fonoti of Lotofaga is also the true heir of Taufagalupe, the daughter of Seinafolava at Lotofaga, the first Teoteo title who is mostly respected by Le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi. The title Teoteo is an ‘igagato’, a title name given from afioga Leota To’omata of Falelimu Solosolo to Taufagalupe. Sumuane’s sister who was the wife of the Alii is the cause of the relationship between Sa-Levalasi and Leota To’omata. That pule ends with the title Fonoti of Lotofaga the Sa-Fonoti Va’asa’s true heirs.

6. GAFA O FIAME LE SA’OFAAPITO MA LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
Usu #2 Tuiavi’i ia Leteleotalaia le afafine o Mata’afa i Ululoloa faaee le gafa o Taua’aletoa (tama), ma Unusialetoa (teine).
Usu#4 Taua’aletoa ia Falenaoti le afafine o Tauilili i Amaile faaee le gafa o Tago (tama) ,Tupuola (tama), ma Pafuti (teine).
Usu Tupuola le atalii o Tauiliili i Amaile ia Lifuti le afafine o Loai i Lotofaga faaee le gafa o Seigafolava (tama).
Usu Seigafolava ia Taufagalupe le afafine o Leilua i Sagone faaee le gafa o Samataua Siuolosega (tama).
Usu Samatau’a Siolosega ia Sivaenae le alo o Po’elaga i Lepa, fa’aee le gafa: o Fiame Ufi’avaopupu (tama: Ole Ulua’i Fiame o Lotofaga), ma Taufau (teine).
Usu Fiame Ufi’avaopupu ia Levalasi le alo o Tapu o Letaupe i Mata’tufu, fa’aee le gafa: o Tuiatua (tama matua: Ole Ali’i o Aiga), ma Muagututi’a (tama: o Muagututi’a lea na suafa ia Fiame o Lotofaga, na soso’o mai i lona tama o Fiame Ufi’avaopupu. Ole Malae o Lotofaga fa’ato’a maua ia Fiame Muagututi’á na si’í e Matatufu i lalo i Matafagatele, o le ala lea ua ali’i ta’i ai ia Fiame ma sa’ofa’apito iai).
Usu Fiame Muagututi’a le Sa’ofaapito ia Masu le alo o Sitagata Timalesa i Lotofaga, fa’aee le gafa: o Leaegalesolo (tama), Fuiava’iliili (tama), Va’asa (teine), ma Va’aloa (teine) – (Ole fanau to’afa lenei o lo’o fa’alupe nei i Lotofaga o “Alo-tau-tino ole Sa’ofa’apito ua Fiame” Ole to’afa lenei e filifili po’o ai so latou suli e nofoia le suafa Fiame, pe’a avanoa).
Usuia Va’asa e Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i mai Mulinu’u i Lufilufi, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama), Nofoatolu Ti’auliva’a (tama), ma Lagouta (teine) – [Fonoti of Lotofaga Atua].
Usuia Va’aloa e Luafalemana mai Falefa, faaee le gafa: o Naimanuoletuavao (teine), ma Samugapua’a (tama).
Usuia Naimanuoletuavao e Lesiolagi Falatugatuga mai Salani, faaee le gafa: o Taufagalupe (teine).
Usuia Taufagalupe e Sagapolutele mai Muatele i Aleipata, faaee le gafa: o Faulalo (tama), ma Tuafuamamao (teine).
Usu Faulalo ia Tualauie, faaee le gafa: o Fiame Fa’atala Sipaia (tama).
Toe usu Faulalo i le afafine o Puni i Samatau, faaee le gafa: o Tinifu.
Toe usu Faulalo ia Talalaupola le afafine o Tupuola i Ma’asina i Fagaloa, faaee le gafa: o Aigatupu (teine).
Usuia Tuafuamamao e Leiataua mai Manono, faaee le gafa: o Mulinu’u (tama).
Usu Mulinu’u ia Tina le afafine o Tuitama i Faleasi’u, faaee le gafa: o Salaevalu (teine).
Usuia Salaevalu e Faumuina Tafamanu Misimoa mai Lepea i Faleata, faaee le gafa: o Fiame Mata’afa Faumuina Mulinuu (i).

O le mavaega a Fiame Muagututi’a, E na’o i la’ua teine o Va’asa: Fonoti, ma Va’aloa: Fiame na tofia e alaala (Maota) i gatai’ala i Mala’e i Mulifusi ma Tanumaleu, po’o le Malae o Papa o le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Lotofaga Atua.

Click on the following link below to view related article with title court final decision documents on Fiame Mata’afa Faumuina Mulinuu (ii) & Others Vs Fonoti Mata’utia Ioane Brown of Lotofaga Atua in 1952;
Link: CourtDocuments

– –

08
Oct
08

Tuala Titles Bestowed at Leauva’a By Fonoti Tuala Le Sa’oalii Kamilo Brown.

From the First marriage of Tuia’ana Tamalelagi to Namoaitele the daughter of Folasaitu in Faleata, they begot his “eldest son” as the “Ali’i o Aiga” name Tuala – the Founder of the “Sa-Tuala family”).

Tuala and Sala Titles Bestowed at Leauva’a

Fifteen new holders of the Tuala titles were created at Leauva’a on the 04/10/2008. And the Sala titles to be bestowed also the following week..

The Paramount Chief of the family, Fonoti Tuala Le Sa’oalii Kamilo Brown (son of the late Hon Fonoti Mata’utia Ioane Brown) who is now in Australia, gave permission for the bestowments to take place. The bestowments were held at Tava Tele’s residence, and those who were bestowed the Tuala title on Saturday were descendants of Tuala Tulo, Sarai Tuaitaoa, Tu’ugatiti and Sala Senio.

A member of the family, Tuala Muliagatele Akenese, said that the new roles given to the new Tuala title holders would contribute a lot in helping out the extended family, village and especially the church. Tevaga Uili was the village’s representative who extended blessings to the new title holders.

The New Tuala Title holders: Tuala Sita Tevaga Lausului Tuala Tulo Mavaega, Tuala Nia Maualaiavao Ah Him, Tuala Piki Tuala, Tuala Iakopo Teufilo, Tuala Lole Stowers, Tuala Lemalu Kasipale, Tuala Iosefo, Tuala Isitolo Mika, Tuala Tevaga Lanisi Tuala, Tuala Lemalu Pio, Tuala Mauola Fonoti, Tuala Aleki Li’ili’i, Tuala Tevaga Vaifou Peseta, Tuala Muagututia Sio and Tuala Francis Westerlund.

THE NEW TUALA TITLE HOLDERS

– –

TALA I TOFIGA A LE ALI’I O TAUTAIOLEFUE I LANA FANAU O LE AIGA SATUALA

Ina ua afio Tautaiolefue i Malaeola i Lealatele, ona fai loa lea o ana tofiga i lana fanau e faapea: O oe Tuala o le “Ulumatua” ma o le “Ali’i o Aiga”, O le a e “Sa’oali’i”, E te afio ma Pa’ia o le Aiga fa’alagilagi ma lou Falesefulu. A’o oe Sala, E te afio ma lou Falevalu au’a o oe o le tama a le ele’ele. A’o si o’u afafine to’atasi o Leuluaitumauga, O le a e alu ma lo ta Suafa o le Tautaiolefue i le Aiga o lou tina i Safai e te nofo ma oe. O outou Vui, Matafeo ma Vaiouga ma lo outou tuafafine o Taeleasa’asa, O le a outou nonofo i Amoa”.

E manatua fo’i o Taeleasa’asa le alo o Tautaiolefue na usu mai i ai Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa ona maua lea o le teine o Falenaoti, ae o Fonoti fo’i lea na usu muamua ia Fuatino le alo o To’alepaiali’i o Satapuala ma Sinamulivanuiana ona maua lea o le tama o Muagututit’a. O le Tupu Tafa’ifa o Fonoti e suli mai ia Salamasina le Ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa nai le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Lotofaga Atua ma le Aiga Sa-Tuala, ae o Tautaiolefue ma Sinamulivanuiana e suli mai ia Tuala Tamalelagi le fa’avae o le Aiga Sa-Tuala le aiga fa’alagilagi o Samoa.

Ina ua uma tofiga a Tautaiolefue, ona fa’agaulemalie ai lea o Sala ma ua alu i le aiga o lona tina i Saleaula ma logo i ai tofiga a lo latou tama, ma o i’na na toe si’i mai ai Saleaula, na toe momoli mai ai Sala e afio i Tauloa, au’a o le ulua’i maota fa’avae lena o Sala. Ona fa’apea lea o Saleaula; Sala, o le a tatou toe foi e momoli oe, afai ua Sa’oali’i Tuala i tofiga a lo outou tama, O oe Sala o le a e “Sa’ofetalai”, afai o le a fonoa le Malaefono o Saleaula, o Vaitu’utu’u i Aiga ma le Itu Malo, na o oe Sala e tu lou to’oto’o i Vaitu’utu’u e tuafono ai le Aiga Sa-Tuala i le Manino ma le A’ava, afai fo’i se ava a Aiga ma to’oto’o o Vaitu’utu’u e mua lau ipu Sala, o le a e alu ma le igoa ipu fa’apea o Tui ma Sauiuta amia Olomaga, ma o le igoa lena o le ipu tauava, o Tui ma Sauiuta o igoa na o tulafale a e fia taumafa ona o lea e a’ami le Olomaga.

O LE FA’AVAE O “AIGA E LUA” O SAMOA, LE “AIGA SATUALA” MA LE “AIGA O SALEVALASI”

TUI-A’ANA TAMALELAGI MA LANA FALESEFULU:
1. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Namoaitele le afafine o Folasaitu in Faleata, fa’aee le gafa o Tuala (tama ulumatua “Alii o Aiga” ma le “fa’avae o le Aiga Sa-Tuala”)
2. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Gese le afafine o Malufau in Lauli’i, fa’aee le gafa o Malufau (tama)
3. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Umalau le afafine o Lilomaiava Seve of Safotu, fa’aee le gafa o Peseta (tama: ma le “fa’avae o le Aiga Sa-Peseta” i Savai’i)
4. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Seiomana le afafine o Vaovasa in Faleasi’u, fa’aee le gafa o Tuitama.
5. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Fulisiailagitele le afafine o Tu’uma’ai in Safotulafai, fa’aee le gafa o Tuioti (tama), ma Taualofa’e.
6. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Ufalefu le afafine o Talima i Faleatiu, fa’aee le gafa o Feiloa’ivao or Feiloa’iivao.
7. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Seanatoe le afafine o La’ululolopo i Gaga’emalae, fa’aee le gafa o Tuitogamatoe (teine)
8. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Siotafasi le afafine o Puni i Samatau, fa’aee le gafa o Tilivea.
9. Toe usuia e Tuia’ana Tamalelagi ia Siotamea o le isi afafine o Puni i Samatau, fa’aee le gafa o Lea’ana.
10. Toe usu Tuia’ana Tamalelagi ia Vaetoefaga le alo o le Tui-Toga, fa’aee le gafa o Salamasina le Ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa (teine: O le tei ma le tama fai a So’oaemalelagi Levalasi le “fa’avae o le Aiga o Sa-Levalasi”. E uso o la tina ma Tuia’ana Tamalelagi).

GAFA O LE AIGA FA’ALAGILAGI O SAMOA LE AIGA SATUALA:
1. Usuga #1, Tuia’ana Tamalelagi ia Namoaitele le afafine o Folasaitu i Faleata, fa’aee le gafa o Tuala (tama ulumatua “Alii o Aiga” ma le “fa’avae o le Aiga Sa-Tuala”).
2. Usu Tuala ia Sautialeu le afafine o le Malietoa, faaee le gafa o Peo (tama), ma Matagitau.
3. Usu Peo ia Momonogoto le afafine o Filivailatetele i Nofoalii, faaee le gafa o Malufaitoaga (Amoa), Taualelei (Amoa), ma Tauimalie.
4. Usu Malufaitoaga ia Avegatoloa le afafine o Samaila (Salilo) i Falease’ela, faaee le gafa o Fenunuti (tama).
5. Usu Fenunuti ia Uituafanua le afafine o Tailua i Salani, faaee le gafa o Sinamulivanuiana-Seuitiamanu’a (teine).
5. Toe usu Fenunuti ia Tinovao le afafine o Luatuanuu i Tufulele, faaee le gafa o Tautaiolefue (tama), ma Mauailegalu (teine).
5. Toe usu Fenunuti ia Fitiotagia le afafine o Ausalilo i Falease’ela, faaee le gafa o Leatuavao (tama) – (O Fenunuti ma Leatuavao na tofia e le Tupu Tafa’ifa o Fonoti e fai o la’ua ma “Matua Mavae o le Aiga Satuala”)
6. Usuia Sinamulivanuiana-Seuitiamanu’a e To’alepaiali’i mai Satapuala, faaee le gafa o Su’afaiga (tama), Laumatalelei, Fuatino, ma Melegalenu’u.
7. Usu Tautaiolefue ia Totuvao le afafine o Lauofo i Luatuanuu, faaee le gafa o Tuala (tama ulumatua “Alii o Aiga” ma le “Sa’oali’i o le Aiga Satuala”), Vui, Matafeo, Vaiouga, ma Taeleasa’asa (teine).
7. Toe usu Tautaiolefue ia Moelagona le afafine o Letu’uga i Mata’utu, faaee le gafa o Leulua’iatumaua (teine).
7. Toe usu Tautaiolefue ia Fausagafou le afafine o Levao i Saleaula, faaee le gafa o Sala (tama: ma le “Sa’ofetalai i Vaitu’utu’u”), Auali’itia, ma Fa’i (teine).

USUGA A FONOTI LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA MA LE AIGA SATUALA

1. Usu mai Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa ia Fuatino le alo o To’alepaiali’i o Satapuala ma Sinamulivanuiana Seuitiamanu’a o le Aiga Satuala, faaee le gafa o Muagututi’a (tama ulumatua “Alii o Aiga”. O le malelega a le Tupu o Fonoti i tofiga o Muagututi’a nai le Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua; Muagututi’a “O le a e alu ma lou Muagututi’a, ma lou Fuatino, ma lou Faumuina, ma lou Melegalenu’u. E te nofo i Mulifusi. E te tua ia Sa-Tuala, Ae tausi oe e Leulumoega”).
2. Toe usu mai Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa ia Taeleasa’asa le alo o Tautaiolefue o le Aiga Satuala i Lealatele i Savai’i, faaee le gafa o Falenaoti (teine, ma ta’ua o le “Ma’opu o Tuala ma Sala”).

MAVAEGA A SALAMASINA LE ULUA’I TUPU TAFA’IFA O SAMOA

O le Falesefulu, po’o le usuga lona sefulu a Tuia’ana Tamalelagi ia Vaetoefaga le alo o le Tui-Toga, fa’aee le gafa o Salamasina le Ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa (teine: O le tei ma tama fai o So’oaemalelagi Levalasi le “fa’avae o le Aiga o Sa-Levalasi”. E uso o la tina ma Tuia’ana Tamalelagi).

Sa ta’oto gasegase le Ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa o Salamasina i Lotofaga Atua. Ua vaivai o le tupu, ua potopoto Tumua ma Aiga. Ona fai lea o le Mavaega a Salamasina ia Aiga ma Tumua. O Papa e tu’u atu e tausi aiga e iai ua Pa’ia o le Aiga o Sa-Levalasi ma le Aiga Sa-Tuala, ma latou toga ua Pa’ia i le igoa o le Pulu ma le Leuleu; ma ua sa fai mai le Mavaega, a fai e iai se tasi ua manuia i le finagalo a Leulumoega ma Lufilufi ona faao’o ina lea o toga i Mulinu’u i le Maota o le Tuiatua i Lufilufi ma Nu’uausala i Leulumoega i le Maota o le Tuia’ana.

Salamasina na fanaua Fofoaivaoese, o lana fanau o Taufau ma Sina. Usuia Sina e Tito’iaivao, fa’aee le gafa o Faumuina le Tupufia. Usu Faumuina le Tupufia ia Manalelei Talaleomalie, fa’aee le gafa o Fonoti. Ua o’o ia Fonoti ona faato’a taunu’u o le mavaega a Salamasina, au’a ua tofia Fonoti ia Leulumoega ma Lufilufi ma fa’aee i ai o Papa ia Fonoti, ona fa’aooina lea o le Mavaega a Salamasina i Maota o Mulinu’u ma Nu’uausala. Ina ua mae’a ona faae’e uma ia Fonoti o Papa e fa o le Tuia’ana, Tuiatua, Gatoaitele, ma le Vaetamasoali’i. Ua Tupu Tafa’ifa o Samoa nei Fonoti.

TALA O LE MAFUA’AGA NA AVEA AI FENUNUTI MA LEATUAVAO MA “MATUA MAVAE” O LE AIGA SA-TUALA

Ona usu lea o Fonoti Tupu Tafa’ifa ia Fuatino le alo o To’alepaiali’i o Satapuala, faaee le gafa o le Alii o Muagututi’a. Toe usu Fonoti Tupu Tafa’ifa ia Ta’eleasa’asa le alo o Tautaiolefue o Lealatele i Savaii, faaee le gafa o le teine o Falegaoti. O nei lava gafa e tau uma ile Tui-A’ana, e iai le muagagana e fa’apea “O le gafa o Tui-A’ana ua so’o”.

Mafua’aga ua avea ai Fenunuti ma Leatuavao o Falese’ela ma Matua Mavae o Le Aiga Sa-Tuala. O le Matupalapala po’o le Mavaega a le Tupu o Fonoti ile fa’aeaea a Fenunuti ma Leatuavao.

E tele oloa ma mea taua a le Malo o Samoa, a’o le oloa sili na taua, e le ma fa’ataulia, o I’e o le Malo la ia. O le Malo o Samoa ianamua, e na’o le ono lava I’e o le Malo sa iai. O le tasi o nei I’e o le Malo e igoa o le “Gogotagi”.

O lenei I’e sa lalagaina e Pu’aloa le alofafine o Tusa le tulafale lauiloa o Lufilufi. O lenei galuega fita sa faia lea ile ulufanua e igoa ia VA’AUA igauta o Lufilufi. E tele ni tausaga sa lalagaina ai lenei I’e ae sa fa’ai’uina lava ma le manuia, ma sa matagofie tele lea I’e. O le aoauli o le tasi aso na fa’ai’u ai lenei galuega, o le taimi tonu lava na fa’auma ai le matalalaga mulimuli, na fa’alogoina ai le TAGI leo tele o le manulele o le GOGO i luga o le fale sa fai ai lea galuega. Sa tele le fiafia o le teine ile Iloilo va’ai o le fa’aumaina o lana I’e, o lea sa ia fa’apea atu ai, ua maua le igoa o la’u I’e o le “GOGOTAGI”.

1. Usuia Pu’aloa e le alii o Samaila mai Falese’ela, faaee le gafa o Samaila Ia Futi (tama), ma Avegatoloa (teine).
2. Usuia Avegatoloa e Malufaitoaga o le Aiga Sa-Tuala, faaee le gafa o Fenunuti (tama).
3. Usu Fenunuti ia Uituafanua le alo o Tailau, faaee le gafa o Sinamulivanuiana (teine).
4. Toe usu Fenunuti ia Tinovao le alo o Lotuanu’u, faaee le gafa o Tautaiolefue (tama), ma Mauailegalu (teine).
5. Toe usu Fenunuti ia Fitiotagia le alo o Ausalilo, faaee le gafa o Leatuavao (tama)
6. Usuia Sinamulivanuiana-Seutuimanu’a e To’alepaialii mai Satapuala, faaee le gafa o Su’afaiga (tama), Laumatalelei (teine), Fuatino (teine), ma Melegalenuu (teine).
7. Usuia Fuatino e le Tupu Tafa’ifa o Fonoti, faaee le gafa o Muagututi’a (tama).

Ina ua uma ona e’e e Leulumoega le Papa o le Tui-A’ana ia Fonoti, na avea le Ali’i ma Tupu; na e’e fo’i ia te ia le Tui-Atua, Gatoaitele, ma le Vaetamasoalii, o le Tupu Tafa’ifa o Samoa Fonoti. Ona fai lea o le aotelega o I’e o le Papa a le Aiga Sa-Tuala e tali atu ai I’e o le Papa ia Leulumoega e tusa ai ma Papa o le Tui-A’ana na e’e ile latou tama. Sa tele ni I’e lelei o le aotelega, a’o le I’e na silisili le matagofie, o le I’e lea o le tama o le tina o Fuatino ma le tuagane o le tina o Fuatino, o Fenunuti ma Leatuavao. O le I’e lea na fai a’i I’e le Papa na tali atu ai Leulumoega mo le Papa o le Tui-A’ana. Sa tele le fiafia a le to’aiva (Leulumoega) i le matagofie o le I’e na fai a’i I’e.

O le agaga fiafia lea sa va’aia lava i le Tupu o Fonoti, ma ua avea ai lea ma mea ua tulaga ese ai lenei nofo i le fa’afeagaiga ma le to’aiva. O se tulaga sa fiafia tele ai le Tupu o Fonoti ma o lea sa ia manatua ai le fa’aeaea a Fenunuti ma Leatuavao le Aiga o lona Masiofo, fa’apei o le tasi fetalaiga “E manatua Pule Ae le manatua fa’alaeo”. O le pogai tonu lea na liliu a’e loa ai le tofa mamao i lana Afioga le Tupu o Fonoti, ma pa’u ai lana malelega i lona Aiga Sa-Tuala a’o potopoto i lona Maota i Nu’uausala e fa’apea: “Fa’afetai Fenunuti ma Leatuavao i lo oulua fa’aeaea, O lea ia amata atu i le aso nei, Na avea oulua ma Matua Mavae o le Aiga Sa-Tuala”.

AIGA E LUA O SAMOA (The Main Two Family of Samoa):
O le ‘Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi, ma le ‘Aiga Fa’alagilagi Le Aiga Sa-Tuala’. O Aiga fa’avae ma le faitaulia a ia e lua o lo’o ta’oto ai gafa Tautupu ma gafa Tautamali’i o Samoa.

The ‘Aiga e lua’ of Samoa had already been pronounced by Queen Salamasina the first Tupu Tafa’ifa of Samoa in her Mavaega, is ‘The Sacred Family of Sa-Levalasi’ and ‘The Sa-Tuala Family’ with their Royal Mat is sacred called “Pulu and Leuleu”.

UA TOE FETAIA’I I’U O GAFA O “AIGA E LUA” O SAMOA IA SA-LEVALASI MA SA-TUALA

O le Suli ma le Suafa o Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa i le Suli ma le Suafa o Tuala le Sa’oali’i o le Aiga fa’alagilagi o Satuala ma lana Falesefulu.

Usu Fonoti Mata’utia Ioane Brown o le Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua ia Luisa o le Aiga Satuala le alo o L.M.S. Pastor Rev. Ieremia Manulesa FS Mata’utia Tuala o Sataua, Lealatele, Leauva’a i Upolu ma Savai’i, fa’aee le gafa o Uatogitau Alosio Fonoti Brown (tama), Fonoti Letaupe Ioane Jr Brown (tama: Fonoti Letaupe o Matatufu 1953), Fonoti Inu Saufo’i Brown (tama: na soso’o i le Fonoti o Lotofaga Atua 1975), Hon Teoteo Asiasi’au Tiatia Sauso’o Fonoti Brown (tama: Faipule ole Malo 1973/1984), Fonoti Tuala Le Sa’oali’i Kamilo Brown (tama: Tuala le Sa’oalii ole Aiga Satuala 1963, ma Fonoti o Lotofaga Atua 2003), Falesefuluotualamasala Judith Fonoti Brown (teine), Lili’i Sae Benedict Fonoti Brown (tama), Lemalu Galusina Lalogafau Lui Paulo Asalemo Fonoti Brown (tama), Sailivao Peter Fonoti Brown (tama), Feiloa’ivao Paulo Fonoti Brown (tama), Tagaloamamana Inu Tulo Fonoti Brown (tama), ma Samala’ulu Otila Fonoti Brown (teine).

Sa’o Aiga ile taimi nei: O le Afioga ia Fonoti Tuala Le Sa’oali’i Kamilo Brown o le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Lotofaga Atua ma le Aiga Sa-Tuala ma Sala. (Aiga e lua o Samoa)

Written by:
Christian Teoteo Fonoti Brown (Webmaster)
O le Aiga Sa-Fonoti o Lalovaea ma Lotofaga Atua
Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi
ma le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Lotofaga Atua.

Contact Email: cxb@xtra.co.nz

——————————-

25
Sep
08

Tala O Le Tafea O Le Utu a Taufau, Ae Au Le Utu A Sina.

0 Le Tala i le Tafea o le Utu a Taufau, Ae Au le Utu a Sina.

Na gasegase Taufau. Ona fai atu lea: Ia potopoto mai lo tatou aiga ma faleupolu, alu se tili i la’u tama, ia vave mai nei ma te feiloa’i, ua ou vaivai. Ona alu ai lea o le tili i le tama o ta’aseu i gauta o Falealili ma Safata. Ona fai mai lea o Tupuivao: E le sau, e le tusa le ma’i o Taufau ma lo’u mana’o fiaseu.

Ona sau lea o le tama, ua ta’u mai i le tamaita’i, e le sau Tupuivao. Ona toe fa’apea fo’i lea o Taufau: Toe alu se isi i sia’u tama e tili mai nei i le feiloa’i, e fai iai o sio’u ma’i e le fa’atauva’a. Ona alu fo’i lea o le tili, ona fai atu fo’i lea iai: Na ou sau, ua vaivai le ma’i o Taufau, fai mai ta te o atu. Tali Tupuivao: Alu ia oe, ae se’i o’u talia lupe ua pupula.

Ona alu fo’i lea o le tama, ta’u atu ia Taufau: Ua le sau Tupuivao. Toe fai atu le tamaita’i: Toe alu, fai i ai e vave mai, o le a ou oti. Ona toe alu fo’i lea o le tili, ua fai atu le tama ia Tupuivao: Sau ia ta o, ua vaivai le ma’i o le tupu. Tali Tupuivao: Ou te le alu atu, se’i o’u talia lupe o maunu.

Ona toe alu atu fo’i lea, fai atu ia Taufau: “Ua le sau, fai mai se’i nofo, se’i ona talia lupe o maunu”. Ona fai atu lea o Taufau le tupu: Potopoto maia lo tatou aiga ma Tumua; fa’afogafoga mai i la’u upu o le a pa’u atu, “O le a Tafea La’u Utu, ae Au Le Utu a sio’u uso o Sina”. A’o oe Faumuina; aua ne’i e fefe pe’a sau le tamaloa fa’afia saua, au’a e au aiga ia te oe, e au fo’i ia oe faleupolu. A finagalo Tumua e te tupu, e te tupu lava. A o a’u nei, ‘Ua Tafea La’u Utu’.
_ _

Story Of Taufau’s Terminated Line Of Succession, And Bestowed Her Younger Sister Sina.

Taufau was sick. She said: Let our family and faleupolu gather and have a messenger go to my son, have him come quickly to see me once more, for i am weak. The messenger went to the son who was catching pigeons inland of Falealili and Safata. And so Tupuivao said: “I am not coming, Taufau’s sickness is not as great as my desire to catch”. So the man went again and reported to Taufau: Tupuivao is not coming. So the woman said again: Go once more, tell him to come quickly, I am about to die. And the messenger hurried once more to him and said to Tupuivao: Come, let us go, the Queen is very weak. Tupuivao answered: “I will not go until i have caught the pigeons after the full moon”.

So the messenger returned again and said to Taufau: “He is not coming; he said he would stay until he had caught the pigeons after the full moon”. Then Queen Taufau spoke: “Let our family and the Tumua gather; heed my word; as i am growing weak, my own descendants and their line are to be teiminated and my sister Sina’s line is to take it’s place”.

You Faumuina (Sina’s son), have no fear when that fellow comes and wants to make trouble, for the family stands behind you and the faleupolu will follow you. If the Tumua want you to be king, you alone will be king, for I have cut off my own descendants. As Taufau suspected, Tupuivao did not take this lightly but started a war. But he was defeated by Faumuina and exiled to Tutuila, like Va’afusuaga and others.

23
Sep
08

Usuga A Tuia’ana Tamalelagi E Sefulu, Ma Le Fa’avae O Aiga E Lua o Samoa.

O LE FA’AVAE O AIGA E LUA O SAMOA, MA USUGA A TUIA’ANA TAMALELAGI E SEFULU: FALESEFULU

1. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Namoaitele (daughter of Folasaitu in Faleata) fa’aee le gafa: – o Tuala. (boy: eldest – “O Le Alii o Aiga” and founder of family “SA-TUALA”Le Aiga Fa’alagilagi o Samoa)
2. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Gese (daughter of Malufau in Lauli’i) fa’aee le gafa:- Malufau. (boy)
3. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Umalau (daughter of Lilomaiava Seve of Safotu) fa’aee le gafa:- o Peseta. (founder of the “Sa-Peseta in Savaii”)
4. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Seiomana (daughter of Vaovasa in Faleasi’u) fa’aee le gafa:- o Tuitama.
5. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Fulisiailagitele (daughter of Tu’uma’ai in Safotulafai) fa’aee le gafa:- o Tuioti (boy), ma Taualofa’e.
6. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Ufalefu (daughter of Talima in Faleatiu) fa’aee le gafa:- o Feiloa’ivao or Feiloa’iivao.
7. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Seanatoe (daughter of La’ululolopo in Gaga’emalae) fa’aee le gafa:- o Tuitogamatoe. (girl)
8. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Siotafasi (daughter of Puni in Samatau) fa’aee le gafa:- o Tilivea.
9. Toe usuia e Tuia’ana Tamalelagi ia Siotamea (the other daughter of Puni in Samatau) fa’aee le gafa:- o Lea’ana.
10. Usu Tuia’ana Tamalelagi ia Vaetoefaga (daughter of Tui-Toga King of Tonga) fa’aee le gafa:- o Salamasina. (girl: ulua’i – first Tupu Tafa’ifa of Samoa: “LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI”).

NOTE: Tuia’ana Tamalelagi’s first cousin So’oaemalelagi Levalasi as Le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi at Lotofaga in Atua, adopted Salamasina as her child. As an honoured from warrior Nafanua, So’oaemalelagi Levalasi honoured Salamasina the Four Ancient Paramount Titles of Samoa; Tuiatua, Tuia’ana, Vaetamasoalii and Gatoaitele, and she became the first Tupu Tafa’ifa of Samoa Queen Salamasina.

Aiga E Lua O Samoa – The Two Main Families Of Samoa: 1.) O le Aiga pa’ia o Sa-Levalasi i Atua, 2.) ma le Aiga fa’alagilagi le Aiga Sa-Tuala.  O aiga fa’avae ma le faitaulia a ia e lua o lo’o ta’oto ai gafa Tautupu ma gafa Tautamali’i o Samoa.

This mavaega had already been pronounced by Queen Tupu Tafa’ifa Salamasina of the two families, Le Aiga Sa-Levalasi and Le Aiga Sa-Tuala, and their royal mats are called ‘Pulu’ and ‘Leuleu’.

O LE GAOIMAIGA O TUI-A’ANA TAMALELAGI

O le ali’i lenei o Tamalelagi, o le tama a le teine o Vaetamasoali’i ia Tuia’ana Tagaloa Selaginato. Na fanau i Safata, ona malaga atu lea o le auso lenei sa’ilimalo o A’ana ua teu fa’alo’omatutua tama nei a’o tausami le failele, a’o leleo ai isi fafine i le pepe. Ona susu’e atu lea o le pola e tama nei o Tutuila ma Ape, ma o la faufautu pei lava o ni fafine, ona fa’apea atu lea o nei tama, aumaia se’i o ma tausi ae o oulua e fai sa oulua fa’amalosiga.

Ona tu’u mai loa lea iai o le pepe i tama ae o fafine e a’ai, ona sosola mai loa lea o tama ma le pepe. Ua alu ane Vaetamasoali’i ua uma ona tausami ua leai se tamaititi, ona fesili lea o le teine po’o fea o iai lana tama, ona vevesi ai lea ma ua sau le tuliloaga ma fai ai le taua i gauta o Lefaga ma Leulumoega.

Na taunu’u atu fo’i Liolevave ma fesoasoani i le taua ona solomuli lea o Safata, ae malolo le malaga a tama ma tafu le latou afi i ga’uta o Lefaga. Ona tanu ai lea o le pute o le tama i Malala, o lo’o igoa ai lenei ele’ele o TANUMALALA. Ua taunu’u i Sagamea-uta ona tu’u ai lea o le tama ae alu Ape i Fasito’o-uta alu Tutuila i Fasito’o-tai. Ae usu mai i le ava o le taeao e tuai mai Tutuila ona maua lea o le alagaupu fa’apea; E MOE MANATUNATU APE AE MOE GASE TUTUILA.

Ona toe tu’utu’u atu lea o le tama i lalo o le Malae o le Vavau, suia ai le igoa o le ele’ele na tu’u muamua o Tutuila ma Ape o NOFOALI’I. Ona usu ane lea o Alipia talanoa ma Tutuila ma Ape ona fai lea iai e tu’u lo la ali’i e tausi e le Tumua. Ona o ai lea o Togitogi ma ona tei ua tapena mai le ulumoega o le ali’i o Tamaalelagi, o fala ma siapo ma ona fala lauie. Ona suia ai lea o le suafa o le Malae o le Vavau o LEULUMOEGA. Ona matua lea o le tama ona o ane lea o Alipia ma Suluga ua alaga Papa o le Tuia’ana ia Tamaalelagi, a’o le taimi fo’i lea o iai Tuia’ana Sagate. Ona nofolua lea o nei tupu se’ia o’o lava ina tau lo la taua lea na fa’ato’a iloa ai Nafanua i Tumua nei ma sunu’i ai alafale a le tama’ita’i o lo’o alala ai le suafa Tupa’i.

O LE MAFUA’AGA O LE SUAFA TALAMAIVAO/ULUALOFAIGA

(O le tasi lenei o taofi.)
Ina ua agaleagaina le tina o Salamasina o Vaetoefaga e Leulumoega, ona ave ai lea o le feau a Salamasina i Fagaloa i le tuagane o Vaetoefaga, o Ulualofaiga. Ua agaleagaina lona tuafafine e Tuia’ana Tamalelagi ma Leulumoega. E taunu’u atu le tala oi le vao Ulualofaiga, ona maua ai lea o le suafa o Ulualofaiga o le “Talamaivao”. Ona e taunu’u atu le savali a Salamasina ma le tala, oi le vao Ulualofaiga.

Ona malaga ai lea o Ulualofaiga i Leulumoega ma tagata Fagaloa e to’alua. O Pa’ila ma Aiofaiva, o tautai e tautuaina Vaetoefaga ina ua agaleagaina e Tamalelagi ma Leulumoega. E iai ona iai suafa ia e lua i Nofoalii, e o’o mai ilea so.

Ona toe alu fo’i lea o le savali a Salamasina ia Peseta i Safune o Savai’i . Ona aumai ai lea e Peseta o tagata e to’alua, o Tauti ma Mala’itai e tautuaina Vaetoefaga. Ina ua tu’umalo Vaetoefaga, ona manatu lea o Mala’itai o le’a toe fo’i mo Safune. Ona toe fo’i lea o Mala’itai i Safune, ae o lo’o iai pea Tauti i Nofoalii e o’o mai ilea so.

(Tulafale: Pa’ila ma Ai’ofaiva. Tapa’au: Tauti ma Mala’itai).

Usuga lona tolu a Tuia’ana Tamalelagi ia Umalau le afafine o Lilomaiava Seve faaee le gafa o Peseta (tama: fa’avae Le Aiga Sa-Peseta i Savaii). Fai mai le tala, sa ta le tatau po’o le lagimalofie a le afioga ia Tuia’ana Tamalelagi, ae pepese le nuu, maua ai le suafa, PESETA , aua sa ta le tamaloa, ae pese le nuu.

NOTE: (tatau) According to tradition, the first Samoan Tufuga (craftsman) who presented the design and the art of the tatau on humans was high Chief Su’a from the island of Savaii. The first Samoan who went through the ritual of the tatau was Paramount Chief Tuia’ana Tamalelagi of the A’ana region, island in Upolu. Tuia’ana Tamalelagi was one of the most colorful personalities of ancient Samoan history. He held one of the four highest titles of Samoa Tuia’ana. He was also renowned for bravery and so handsome that he was married ten times to daughters of Chiefs from various regions of Samoa who sought higher prestige and closer association with this powerful family, and Vaetoefaga daughter of Tui-Toga. It is said that at feasts and on formal occasions when Tuia’ana Tamalelagi showed his tatau, it was admired by the women, but envied by men. Since the time of Tuia’ana Tamalelagi, the ritual of the tatau has become an integral part of Samoan custom and tradition. It was forbidden for members of the aumaga (group of untitled men) to participate in any of the formal ceremonies associated with the councils of chiefs, unless they had gone through the ritual of the tatau. Untitled young men with the tatau are given the name soga’imiti. Only the soga’imiti were authorized to prepare food for the chiefs. And perform other chores as required by the council of chiefs.

(”e ufiufi a le tama’imoa i le tanoa, ae ioio lava..”)

22
Aug
08

Mafua’aga O Le Ava Fa’atupu I Le Fa’asamoa.

O Lau Aganu’u O Lou Tofi Mai Le Atua:

O LE FA’AVAE, PO O LE AFUAGA MA LE MAFUA’AGA O LE AVA FA’ATUPU I LE AGANU’U MA LE AGAIFANUA A SAMOA, E PEI ONA MAVAEINA E FONOTI LE TUPU IA TOLE’AFOA

O le Ava Fa’atupu I le Fa’asamoa, ma fa’apea fo’i I se Fa’apotopotoga A Samoa Atoa.

“MOTO O LE AVA, PO’O LE MOTO O LE A’LU“.

Igoaipu ole suafa Fonoti le Tupu: “Ua Moko lo oukou Agakogu, ua papa’u le laulau a Kumua, ae fa’asavali oga alu ae kauke Fonoti le kupu”.
Igoaipu ole Matupalapala suafa Fonoti: “Faleupolu usu mai”.

O le Moto iai le Ava Fa’atupu, po’o le Agatonu iai o le Ava Fa’atupu: O le ipu mulimuli lea e moto lea i le Tupu o Fonoti. (O le Tagata lea e Autu ai, po’o le Fa’apitoa, o le mamalu o le Ava Fa’atupu.)

Folafola Ava: Tagata lea e folafola (alagaina) le ava.

La’uga a le folafola ava e fa’apea: Ia ua papa’u le laulau o Tumua, Ae o le a fa’asavali ona a’lu, ae taute Fonoti le Tupu. Pe fa’apea fo’i; O le a ta’i ona a’lu, ae taute Fonoti le Tupu!

A fai la e le’o afio le Tupu e alagaina e Tumua iai le alofi’sa, ona moto lea o le ava ia Tole’afoa o le mafua’aga na tofia ai Tole’afoa e Fonoti le Tupu e moto iai le ava e pei ona ta’ua i le mavaega a le Tupu o Fonoti e fa’apea: “A leai se Tupu e alagaina e Tumua, O le a e Tuia’ana Ave’aumalaga! 0 le a fa’asino fo’i ia te oe upu o le aualuma. O lou aualuma o le a tausi e Leulumoega ma e na ta’i Fasito’otai ma Fasito’outa.”

Ma Ni Isi O Tala Fa’aopopo:

O Le Ma’tafaioi A Le Tupu: E na’o o le Fa’amaepaepa ma le Le Gaoia. Aua o lo’o iai ana Faleupolu e fofogaina sona finagalo, pe a finagaloina.

Eldest Son, Le Tama Matua: O Le Ali’i O Aiga.

Eldest Girl, Le Teine Matua: Feagaiga A Le Aiga. (e mafai na taumafa fa’atasi ma le matai o le aiga)

Younger; O fanau uma La’iti ifo i le Teine Matua: E tautua i le teine matua nei po o le “Feagaiga A Le Aiga.”

O le Tama’ita’i ulumatua o Seutatia: o Le “Feagaiga A Le Aiga” a Muagututi’a (le atali’i o le Tupu o Fonoti) mai i lona Masiofo Muamua lava o Poto. E tautua uma iai le isi to’atele o le fanau a Muagututi’a.

O le Tama’ita’i o Falegaoti: E ta’ua o Le “Ma’opu O Tuala Ma Sa’la.”

_ _

Ina ua malo Fonoti i le taua ma fa’amaonia lona tupu, Ua Tupu Tafa’ifa nei Fonoti. O le taua fo’i lenei e i ai le upu fa’asamoa: “Ua tulituliloaina Mano’o”. Ona to atu ai lea o Matupalapala nei o nu’u ma itumalo sa fesoasoani malosi i lana itu’au, ma isi tele o Matupalapala ua le mai taulia.

“Ua maua le fa’alupega fou o Falefa, O le a’ai a le tupu, po’o le a’ai a Fonoti.”

“Ua maua le fa’alupega fou o Fagaloa, O le Va’a o Fonoti.”

“Ua maua le fa’alupega o Molio’o ma Faleapuna, O le To’o ole fua.”

“Ua maua le fa’alupega fou o Tofaeono. O le faleagafulu i ai o Leulumoega, ae falefitu i ai Lufilufi, ae falevalu iai Samalietoa, ae falefa iai Satunumafono.”

O TOFIGA MA LE MALO O LE TUPU O FONOTI MA LANA MAVAEGA:

FA’ALUPEGA AOAO O SAMOA; Tumua ma Pule, Itu’au ma Alataua, Aiga ile Tai ma le Va’a o Fonoti.

TE’O; ‘O oe o le Anava o Taua, ‘Ma lou Manu Samoa!

FIA’AITAGATA; ‘O au Suafa ia o Fatialofa, ma Auelua. ‘O le a fai i la’ua ma Tulauniu o Atua, ‘Punefu o Atua, ‘To’oto’o o le Tuiatua!

MATA’UTIA; ‘O le Va’a o Fonoti, ‘O le Malu o Ma’auga – Leulumoega, ma Lalogafu’afu’a, Lufilufi. ‘Fea, o le Va’a o Fonoti, ‘O fea fo’i e Fa’aopea ia Atua le Fauono!

MOLIO’O; ‘O oe o le Va’a o Fonoti, ‘O oe o le To’o o le Fua!

LEUTELE (Falefa); ‘O oe o le A’ai o le Tupu o Fonoti! ‘Falefa (District), Sanone, Gagaemalae, Saleapaga, Sagapolu, Falevao, Sauago, Saletele, Uafato.

TOFAEONO; ‘E Ono Pou o Lufilufi, Fitu ia te oe. ‘E Iva Pou o Leulumoega, Sefulu ia te oe. ‘E Fitu Pou o le Malietoa, Valu ia te oe. ‘E Tolu Pou o Satunumafono, Fa ia te oe!

LE AVA A FALEATA E FEVALA’AUA’I; ‘O Faleata, ‘O le Itu Autasi ia Lufilufi ma Leulumoega ma Tuisamau! Additional honours given by King Fonoti. – Faleata, already under Atiogie called ‘Faleo’o O Faiga Malo’. Na fa’apea ai fo’i se fuaitau; “O le sola a Faleata e sola ae vave mai”.

ONA O LE SU’EGA MALO A ASIATA ia Tuiatua Tuia’ana Gatoaitele Vaetamasoali’i Fonoti, O le Tupu Tafa’ifa o Samoa, lea ua tofiaina Asiata; ‘O Le A Falefa Tumua Ia Te Oe! – already three Tumua in Upolu, Lealali in Leulumoega and Malietoa Savea with Fata and Maulolo as Tuisamau. Now Four Tumua to Asiata with King Fonoti Tupu Tafa’ifa of Samoa’s consent.

CHIEF AIONO: Na tofia e le Tupu Tafa’ifa o Fonoti e tali ona lafo (toga) i so’o se mea fai a Samoa, O le La’aufausia, ma lana Igoaipu o le Laveisela po o le Matamatamuliulu; the chief Aiono of Fasito’o-uta may accept mats from public ceremonies as he is entitled to do so by ancient authority of the King Fonoti Tupu Tafa’ifa of Samoa.

CHIEF TAI: O Taimalie o le Utu a Sa-Tuala, ma lana Igoaipu o le Tuitama’ioletupu. O le mauaina e Tai ma Aiono o Mano’o ma le mea na tupu iai, o le mafua’aga lea ma le fuaiupu e fa’apea;” O le tolotolo i Vaialua” Nofoalii.

O LE AGAGA FIAFIA TELE O LE TUPU O FONOTI; ‘Ua avea ai ma tulaga ese i le nofo i le fa’afeagaiga ma le to’aiva. O lea sa ia manatua ai le fa’aeaea a Fenunuti ma Leatuavao le aiga a lona masiofo, e pei o le fetalaiga ‘E Manatua Pule Ae Le Manatua Fa’alaeo’. O le pogai lea na liliu a’e loa ai le Tofa Mamao i Lana Afioga le Tupu, ma pa’u ai lana malelega i lona AIGA-SATUALA a’o potopoto i lona maota i Nu’uausala e fa’apea; ‘Fa’afetai Fenunuti ma Leatuavao i lo Oulua Fa’aeaea, ‘O Lea Ia Amata Atu I Le Aso Nei, ‘Na Avea Oulua Ma MATUA MAVAE O Le AIGA SA-TUALA!

ATAMAIOALI’I; ‘Personal Servant of Tuia’ana Appointed by King Fonoti. It is said the first Atamaioali’i came from Manuleg’a, a former inland village near Palauli. Since he served well and skillfully, King Fonoti said, “you can eat my things because you served me well”. King Fonoti’s food was tabu for others.

A’O TAPUA’I TUMUA I LE FA’ATAFA A LE TUPU O FONOTI; ‘Ua Sa le Sami, ‘Sa le Vao, ‘Sa le Vanimonimo, ‘Ua Pa’ia le Ele’ele. ‘E Sa se isi ona pisa! Na ioe Tumua i le malelega a le Tupu o Fonoti e fa’apea;

MUAGUTUTI’A; ‘O le a e alu ma lou Muagututi’a, ‘Ma lou Fuatino, ‘Ma lou Faumuina, ‘Ma lou Melegalenu’u. ‘E te nofo i Mulifusi. ‘E te tua ia Sa-Tuala, ‘Ae tausi oe e Leulumoega!

APUTIPUTIATOLOULA; ‘O le a e fo’i oe, ‘Ma lou Muagututi’a ma lou Fuatino, ‘Ma lou Melegalenu’u ma lou Faumuina, ‘Ma lau igoaipu o le Fetaia’imauso! e fa’amanatu ai le aso lenei fa’ato’a fetaia’i ai oulua le uso. I se taimi mulimuli ane na fesuia’i ai igoaipu a Tau’iliili ma lona atali’i. ‘O le ala lea o le taumafa o Tau’iliili i le igoaipu o le Fetaia’imauso, au’a o le igoaipu na aumai i le Tupu ua mana’o iai.

LE MAVAEGA A FONOTI LE TUPU; ‘Ona agiagi atu ai lea o Fonoti e fa’apea.. “Tole’afoa e, afio mai o le a totofi a ta mea, au’a le nofo lelei ai o lau fanau ma la’u fanau i le lumana’i. ‘0 le Ao o le Tonumaipe’a, ‘O le a ia te oe ma lau fanau. ‘O le a saofia le Aumaga, o le mea lea e ta’ua ai le aumaga e pa’ia. ‘E te afio i le fala, ‘Na’o oe lava e te nofo i le fala i fafo, ‘E sa seisi o le aumaga e nofo ise fala. ‘A uma ona mama o le ava, e tu lava le tagata i luga ma lana maga’ava ma tu’u i le tanoa, ‘A’o lau maga e tu mai se tasi na te avatua, ona aumai lea o le tanoa tu i ou luma. ‘A leai se Tupu e alagaina e Tumua, ‘O le a e Tuia’ana Ave’aumalaga! ‘0 le a fa’asino fo’i ia te oe upu o le aualuma. ‘O lou aualuma o le a tausi e Leulumoega ma e na ta’i Fasito’otai ma Fasito’outa!”

O PAPA..! O LE A IA TE A’U MA LA’U FANAU! ‘A e toe tago mai i a’u mea, sauaina oe i le aufuefue ma soloa i le vailalo ma lau fanau. ‘A ou tago atu i au mea ia fa’apea fo’i ona soloa a’u i le aufuefue ma tafea i le vailalo ma la’u fanau.

O LE MAVAEGA lea nai i Mulinu’u ma Sepolataemo i Lufilufi Atua, a Fonoti le Tupu ma lona uso o Va’afusu’aga Tole’afoa, fa’apea fo’i ma le tele o tofiga ma isi ua le mai taulia sa faia mai i le Tupu o Fonoti e le mafai ona suia, ‘MA O LO’O TAUSI IAI SAMOA MA ANA MAMALU E O’O MAI I LE ASO.

O LE VAA O FONOTI

Samamea – Maasina – Lona – Taelefaga – Salimu Ma Maauga – Musumusu – Falefa – Sanone – Gagaemalae – Saleapaga – Sagapolu – Falevao – Sauago – Saletele – Uafato – Lalomauga – Manunu – Faleapuna – Lufilufi – Saluafata – Fusi – Salelesi – Safanua – Fagaloa – Solosolo – Luatuanu’u.

KING FONOTI TUPU TAFA’IFA OF SAMOA LINE HEADQUARTER TITLE HELDERS LOTOFAGA ATUA:

King Fonoti Tupu Tafa’ifa – Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i – Fonoti Oliovaigafa – Fonoti Nofoatolu Fata – Fonoti Teoteo Tuipu’avai – Fonoti Fa’aai – Fonoti Falefetafa’i – Fonoti Tuala Sola – Fonoti Lei’o Atanoa – Fonoti Pua’a – Fonoti Fatu – Fonoti Mata’utia Ioane Brown – Fonoti Inu Saufo’i Brown – Fonoti Tuala Le Sa’oali’i Kamilo Brown.

(”e ufiufi a le tama’imoa i le tanoa, ae ioio lava..”)


17
Aug
08

Tu’umalo O Tuiatua Mata’utia Fa’atulou, le to’alua O So’oaemalelagi.

Tu’umalo o Tuiatua Mata’utia Fa’atulou.

Ona tautu lea ole fale o Leifi ma Tautolo ia Mata’utia ile tama’ita’i o So’oaemalelagi Levalasi. Ona nofo ai lea So’oaemalelagi Levalasi ia Tui-atua Mata’utia Fa’atulou. O le aumoega lenei e iai le upu fa’asamoa o faia nei, “tau ose mea e ala ai”. O le aumoega lenei fa’ato’a maua ai le igoa o Mata’utia: Mata’utia Fa’atulou. Na fiafia tele So’oaemalelagi Levalasi i le manaia o Aleipata ma le alofa i lona to’alua fou, ua olioli tele ai ma manuia lona olaga ina pe ana le seinoa le amio faitogafiti a Leifi ma Tauloto.Ua aliali nei le a’ano o mea na tauanau ai Mata’utia e fa’aipoipo mo So’oaemalelagi Levalasi,o le fia aumai lea o Papa e fa! o lo’o ia Nafanua mo Atua. La te le’i o iai i le tama’ita’i ma lo la manatu fa’apito, a ua fa’aui ane i lana tane, aua ua la iloa e malosi ai le la pule I mea tau suafa ma mea tau faletua. Ae na te’ena vave e Mata’utia lo la manatu. Ua uma ona iloa e Mata’utia e le mafia e A’ana ona tu’u mai o lena Papa se’iloga ua fao fa’amalosi, ma o le uiga la o se taua fo’i. A’o Mata’utia e mana’o tele i le filemu ma le fealofani. Ua le malilie o Leifi ma Tauloto o le te’ena o lo la taofi e le ali’i, ua o i aiga ma saga mafaufau atili. Ua mavae ni aso, ona toe o ane fo’i lea i le ali’i e tauanau pea. A ua atili ai ona mau o le finagalo o Mata’utia, ma ua totama’i tele ai le ali’i i tulafale, aua ua aliali mai lo la loto fa’amaualuga e fia pule aoao i Upolu ma Savai’i.

Ua o’o i le tasi aso, ua fa’alogoina e tulafale o Papa e fa! Ua folafola ia So’oaemalelagi Levalasi i lana malaga na alu i Falealupo. Na manatu loa e sili ona foa’i tonu i le tama’ita’i. E le taumate o le a avea lona alofa i lana tane ma mea nate talia ai ona fa’ae’e uma papa e fa ia Mata’utia. E le o fea, na te’ena mamao i la’ua e le faletua. E tasi lava le loto o So’oaemalelagi Levalasi ia toe fo’i atu Papa i le nu’u moni o e latou ia Papa, ae na o le Tuiatua ua tatau lea mo lana tane. Ua atili ai ona le malilie mana’o fa’aalualu o Leifi ma Tauloto.

Ua mavae ni isi masina, ua fa’ateleina pea le fiafia ma le fealofani o le ulugali’i a Mata’utia ma So’oaemalelagi Levalasi. O le tasi aso a’o la tofafa, na fa’alogo a’e ai So’oaemalelagi Levalasi ua savali le tagata i lo la fale. Na ia nofo a’e i luga, ae ua iloa se tasi, a’o lo’o tofa pea Mata’utia i ona tafatafa. Na liliu le ali’i ma fa’afuase’i ona e’e ma le tiga tele. Na tago atu So’oaemalelagi Levalasi po o le a, ae te’i ina ua va’aia le foto na tuia ai lona itu. O le fasioti e le taumate, au’a e le o le foto ea ua masani ona fasiotia ai ali’i? Talofa e, ua oso mai le isi auauna toga a So’oaemalelagi ua taumafai ona tipi ese le foto ona o le fia lavea’iina o le soifua o le ali’i. Ae paga, ua ulu le ona o le foto ua tigaina tele le ali’i ma ua vave lava ona maliu ai. O le puapuaga tele le mea ua o’o ia So’oaemalelagi Levalasi. Na ia masalomia tagata na faia le galuega leaga ma ua teu i lona loto nate le’i tautala ai. Ua fa’anoanoa Atua uma i le maliu fa’afuase’i o le latou ali’i pele. Oi talofa i le tagata na ia fasiotia pe ana iloa.

Ua mavae ni nai aso ina ua uma le lagi o Mata’utia, ma le mafatia tele o So’oaemalelagi Levalasi i le maliu o lona to’alua pele, e le taumate o le mea lea na fafano ai le ma’itaga o le tama’ita’i ua fanau mai o le alualu-toto. O le alualu-toto la lea na maua ai le tama o lo’o ta’ua i le gafa o ”Tuimavave” lona igoa.

– –

Mavaega a So’oaemalelagi Levalasi

Na fa’apotopoto e So’oaemalelagi Levalasi ona Aiga uma, ma ua fai atu i ai. Ua fa’ato’a maua nei se isi alo o Tuia’ana Tamaalelagi, ma ua poloa’i mai oute fo’i i Leulumoega. O le a ou sa’uni malaga iai taeao. A’o outou uma nei, o o’u Aiga uma lava outou, au’a o outou o uso ma tuafafine o la’u tane ua fa’amatauaina. O nu’u uma toute i ai, o Fagaloa po’o Amaile, Lepa po’o Lotofaga, o o’u Aiga lava outou ma o le a ta’ua o Sa-Levalasi.

O Sa-Levalasi o le Ulua’i Aiga i Atua, o outou lava toute puipui ma fa’amamalu le Tuiatua, ona o togafiti vale a nei mea o Faleupolu. O le toe mana’o lava o Tuiatua Mata’utia Fa’atulou ia la soso’o ma le tama lea sa i lo’u manava. A ona ua feagai ma nei aso puapuaga ua tupu ai le fa’alavelave, ua fafano la’u tama. A’o lenei o le a ou alu e vavae le tama a Vaetoifaga ma Tuia’ana Tamaalelagi (Salamasina) e fai ma sui o Tuimavave. A ia outou nonofo ma fa’aputu ia tele ni ie-toga, ua tele le mamalu. O la’u auauna fa’amaoni lea o Lesi, o le a fai ma tupu’aga o Sa-Lelesi. E nofo ia i Saluafata, o ia ma ni ana fanau ia fai ma ‘Agai’ o le Tuiatua. O la’u Mavaega lena ua ou tu’u atu i o outou luma, i le o’u alu ai, Levalasi po’o So’oaemalelagi.

Lesi, o le a lau mea na fai ia Tuimavave? O fea oi i ai? Na tali atu Lesi, Na ou tausia lava fa’alelei. O alualu-toto, o lo’o ta’atia i lalo o le ma’a-tele, va’ava’ai e le ‘Uga’. Ona fai atu lea o So’oaemalelagi Levalasi i lona leo mamalu, ua lelei, ‘ia e tupu ma si a’u tama, ‘ia e malosi, ‘ia e ola pea i le Uga, ‘ma ia e maua tagata na fasiotia lo’u tama lelei, ‘ma ia e matu’a taui i ai. Na fa’alogologo tagata uma, ma ua latou iloa, o le ‘Uga’ o le Aitu fa’aleaiga lea a le tama’ita’i, e le taumate o le a vave fa’ao’o mai ai le malaia i’e na mafua ai ona fasiotia Tuiatua Mata’utia Fa’atulou.


17
Aug
08

Mavaega A So’oaemalelagi Levalasi.

Mavaega a So’oaemalelagi Levalasi.

Na fa’apotopoto e So’oaemalelagi ona aiga uma, ma ua fai atu i ai. Ua fa’ato’a maua nei se isi alo o Tamaalelagi, ma ua poloa’i mai oute fo’i i Leulumoega. O le a ou sa’uni Malaga iai taeao. A’o outou uma nei, o o’u aiga uma lava outou, au’a o outou o uso ma tuafafine o la’u tane ua fa’amatauaina. O nu’u uma toute i ai, o Fagaloa po’o Amaile, lepa po’o Lotofaga, o o’u aiga lava outou ma o le a ta’ua o Sa-Levalasi.

O Sa-Levalasi o Salevalasi le ulua’i aiga i Atua, o outou lava toute puipui ma fa’amamalu le Tuiatua, ona o togafiti vale a nei mea o Faleupolu. O le toe mana’o lava o Tuiatua Mata’utia ia la soso’o ma le tama lea sa i lo’u manava. A ona ua feagai ma nei aso puapuaga ua tupu ai le fa’alavelave, ua fafano la’u tama. A’o lenei o le a ou alu e vavae le tama a Vaetoifaga ma Tamaalelagi (Salamasina) e fai ma sui o Tuimavave. A ia outou nonofo ma fa’aputu ia tele ni ie-toga, ua tele le mamalu. O la’u auauna fa’amaoni lea o Lesi, o le a fai ma tupu’aga o Salelesi. E nofo ia i Saluafata, o ia ma ni ana fanau ia fai ma ‘Agai’ o le Tuiatua. O la’u mavaega lena ua ou tu’u atu i o outou luma, i le o’u alu ai, Levalasi po’o So’oaemalelagi.

Lesi, o le a lau mea na fai ia Tuimavave? O fea oi i ai? Na tali atu Lesi, Na ou tausia lava fa’alelei. O alualu-toto, o lo’o ta’atia i lalo o le ma’a-tele, va’ava’ai e le ‘Uga’. Ona fai atu lea o So’oaemalelagi i lona leo mamalu, ‘ua lelei, ia e tupu ma si a’u tama, ia e malosi, ‘ia e ola pea i le Uga’ ma ia e maua tagata na fasiotia lo’u tama lelei, ma ia e matu’a taui i ai. Na fa’alogologo tagata uma, ma ua latou iloa, o le ‘Uga’ o le Aitu faa-le-aiga lea tama’ita’i, e le taumate o le a vave fa’ao’o mai ai le malaia i’e na mafua ai ona fasiotia Mata’utia.

16
Aug
08

Mafua’aga Na Falefa ai Tumua ia Asiata Ona O Fonoti Tupu Tafa’ifa.

Tofiga A Malietoa Savea:
“O oe Lealali, o le a e alu ma lou TUMUA e te nofo i Aana, ae o oe Tuna o le a e alu ma lou ITUAU e te nofo i Faleata, ae o oe Fata o le a e alu ma lou ALATAUA i tua i le la itu o le Tuamasaga e te nofo mai ai, ma o le mafua’aga lea o le igoa o lea itumalo o Safata, ae o le a ou nofo atu foi ma lou TUMUA i lenei itu o le motu ma ou pulea atu le atunuu”.

Ua o’o nei ina ua fa’alogo ane Suga ma Paepule, le fanau a Leifi mai Aleipata, ua malepe Faleali’i a Malietoa, ona laua o mai loa lea ia Malietoa ua augani ane i ai fa’apea, “Faamolemole lau Susuga i le Malietoa, toe sasa’a le Fafao, o tofiga o lo’o tautua Suga”. Ona tali lea o Malietoa fa’apea, “Talofa e, ua oulua o’o mai ua ta’ape uma atu tama ma mea, ae ui i lea, o maia, o le TUMUA lea na ia te au, o le a aveatu ai so oulua TUMUA.

Ona malaga loa lea o Suga ma Paepule ma lo la Tumua lea o loo i LUFILUFI nei, o lea la ua tolu ai nei Tumua i Upolu. O Lealali i LEULUMOEGA ma Malietoa Savea lea ua ia Fata ma Maulolo, lea ua taua o TUISAMAU . A’o le Tumua o Asiata na to ane mai ia Tuiatua Fonoti, o lea ua Falefa ai Tumua ia Asiata, ona o le suega Malo a Asiata ia ‘Tuiatua Tuia’ana Gatoaitele Vaetamasoali’i Fonoti”, “o le Tupu Tafa’ifa o Samoa”, lea ua tofiaina Asiata, o le a falefa Tumua ia te oe. Ona usu loa lea o Malietoa Savea ia Ama’amaula le tama’ita’i Tuanai ona faaee loa lea o le gafa o tama o Malietoa Ganasavea, Umusavea ma Upoluasavea, toe usu foi ia Luafatasaga le alo o Taemanutavae i Sili ona faaee lea o le gafa o Malietoa Uilamatutu Faiga, o Malietoa Faiga lava lea na fai lona aso i tagata.

_ _

15
Aug
08

Mafua’aga Ua Avea Ai Fenunuti Ma Leatuavao O Falese’ela Ma Matua Mavae O Le Aiga Sa-Tuala.

ONA USU lea O FONOTI TUPU ia FUATINO le alo o To’alepai o Satapuala fa’ae’e le gafa:- O le ali’i O MUAGUTUTI’A, toe usu FONOTI TUPU ia TA’ELE’ASA’ASA le alo o Tautaiolefue o Lealatele i Savai’i fa’ae’e le gafa:- O le teine O FALEGAOTI. O nei lava gafa e tau uma i le Tuia’ana, O iai le muagagana e fa’apea: “O LE GAFA O TUIA’ANA UA SO’O.”

MAFUA’AGA UA AVEA AI FENUNUTI MA LEATUAVAO O FALESE’ELA MA MATUA MAVAE O LE AIGA SA-TUALA.

O le Matupalpala Po’o le Mavaega a Fonoti Tupu I le Fa’aeaea A Fenunuti ma Leatuavao.

E TELE OLOA MA MEA TAUA A LE MALO O SAMOA, A’O LE OLOA SILI NA TAUA, E LE MA FA’ATAULIA, O I’E O LE MALO LA IA. O LE MALO O SAMOA I ANAMUA, E NA’O LE ONO LAVA I’E O LE MALO SA IAI.

O LE TASI O NEI I’E O LE MALO E IGOA O LE “GOGOTAGI”

O LENEI I’E SA LALAGA INA E PU’ALOA LE ALOFAFINE O TUSA LE TULAFALE LAUILOA O LUFILUFI. O LENEI GALUEGA FITA SA FAIA LEA I LE ULUFANUA E IGOA IA VA’AUA I GAUTA O LUFILUFI. E TELE NI TAUSAGA SA LALAGA INA AI LENEI I’E AE SA FA’AIU INA LAVA MA LE MANUIA, MA SA MATAGOFIE TELE LEA I’E. O LE AOAULI O LE TASI ASO NA FA’AIU AI LENEI GALUEGA, O LE TAIMI TONU LAVA NA FA’AUMA AI LE MATALALAGA MULIMULI, NA FA’ALOGO INA AI LE TAGI LEO TELE O LE MANULELE O LE GOGO I LUGA O LE FALE SA FAI AI LEA GALUEGA. SA TELE LE FIAFIA O LE TEINE I LE ILOILO VA’AI O LE FA’AUMAINA O LANA I’E, O LEA SA IA FA’APEA ATU AI, UA MAUA LE IGOA O LA’U I’E O LE “GOGOTAGI”.

– –

(1) USUIA PU’ALOA E LE ALI’I O SAMAILA MAI FALESE’ELA, FAAEE LE GAFA:- O SAMAILA IA FUTI (tama), MA AVEGATOLOA (teine).
(2) USUIA AVEGATOLOA E MALUFAITOAGA O LE AIGA SA-TUALA, FAAEE LE GAFA:- O FENUNUTI (tama).
(3) USU FENUNUTI IA UITUAFANUA LE ALO O TAILAU, FAAEE LE GAFA:- O SINAMULIVANUIANA (teine).
(4) TOE USU FENUNUTI IA TINOVAO LE ALO O LOTUANU’U, FAAEE LE GAFA:- O TAUTAIOLEFUE (tama), MA MAUAILEGALU (teine).
(5) TOE USU FENUNUTI IA FITIOTAGIA LE ALO O AUSALILO, FAAEE LE GAFA:- O LEATUAVAO (tama).
(6) USUIA SINAMULIVANUIANA-SEUITUIMANU’A E TO’ALEPAIAALI’I MAI SATAPUALA, FAAEE LE GAFA:- O SU’AFAIGA (tama), LAUMATALELEI (teine), FUATINO (teine), MELEGALENU’U (teine).
(7) USUIA FUATINO E FONOTI TUPU TAFA’IFA, FAAEE LE GAFA:- O MUAGUTUTI’A (tama).

– –

INA UA UMA ONA E’E E LEULUMOEGA PAPA O LE TUIA’ANA IA FONOTI, NA AVEA LE ALI’I MA TUPU: NA E’E FO’I IA TE IA LE TUIATUA, GATOAITELE MA LE VAETAMASOAALI’I, UA TUPU TAFA’IFA NEI FONOTI. ONA FAI LEA O LE AOTELEGA O I’E O LE PAPA A LE AIGA SA-TUALA E TALI ATU AI I’E O LE PAPA IA LEULUMOEGA E TUSA AI MA PAPA O LE TUIA’ANA NA E’E I LE LATOU TAMA.

SA TELE NI I’E LELEI O LE AOTELEGA, A’O LE I’E NA SILISILI LE MATAGOFIE, O LE I’E LEA O LE TAMA O LE TINA O FUATINO MA LE TUAGANE O LE TINA O FUATINO, O FENUNUTI MA LEATUAVAO. O LE I’E LEA NA FAI A’I I’E O LE PAPA NA TALI ATU IA LEULUMOEGA MO LE PAPA O LE TUIA’ANA. SA TELE LE FIAFIA A LE TO’AIVA (LEULUMOEGA) I LE MATAGOFIE O LE I’E NA FAI A’I I’E.

O LE AGAGA FIAFIA LEA SA VA’AIA LAVA I LE TUPU, MA UA AVEA AI LEA MA MEA UA TULAGA “ESE AI LENEI NOFO I LE FA’AFEAGAIGA MA LE TO’AIVA”. O SE TULAGA SA FIAFIA TELE AI LE TUPU MA O LEA SA IA MANATUA AI LE FA’AEAEA A FENUNUTI MA LEATUAVAO LE AIGA O LONA MASIOFO, FA’APEI O LE TASI FETALAIGA “E MANATUA PULE AE LE MANATUA FA’ALAEO”. O LE POGAI TONU LEA NA LILIU A’E LOA AI LE TOFA MAMAO I LANA AFIOGA LE TUPU, MA PA’U AI LANA MALELEGA I LONA AIGA-SATUALA A’ O POTOPOTO I LONA MAOTA I NU’UAUSALA E FA’APEA “FA’AFETAI FENUNUTI MA LEATUAVAO I LO OULUA FA’AEAEA, O LEA IA AMATA ATU I LE ASO NEI, NA AVEA OULUA MA MATUA MAVAE O LE AIGA SA-TUALA..”

_ _




BLOG CALENDAR

May 2024
M T W T F S S
 12345
6789101112
13141516171819
20212223242526
2728293031  

BLOG TOP CLICKS

  • None

BLOG STATS

  • 225,953 hits

BLOG ARCHIVE