Posts Tagged ‘Tafa’ifa

03
Apr
09

Fonoti: Seutatia: Nofoa-tolu: TuiAtua: Maota o Mulinu’u I Lufilufi o Tumua Atua.

GAFA O FONOTI LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA, MA LE AIGA SA-TUALA MA SALA

Mafua’aga O Le Suafa: Fonoti

Na malaga Manalelei mai Leulumoega i lona aiga i Lotofaga e totoma, e mana’o Tuia’ana Tuiatua Faumuina i se I’e (toga) e alu ai lana malaga e a’ami lona uso taufeagai o Tupuivao. E malaga Manalelei e totoma o mamafa i lona ma’itaga. Ona to’ai lea o Manalelei ia Tupuola i Tanumaleu. Ua taunu’u Manalelei ona fai ai lea o lo la ava ma Tupuola, o le ava o le feiloaiga. Ua uma lo la ava, ona fono lea ile ti. Ua uma ona fa’amatala lea e le tamaita’i ia Tupuola le auga o lana malaga, ona e fia malaga lona ali’i o Faumuina e a’ami Tupuivao o fa’asala i Tutuila, ae leai se toga e ave ai le malaga a lona ali’i. Ua toe pau lava ia o mea o lo’o ia Faumuina ua sau ma ia, ole mutia ma le ma’a. Ona soisoi loa lea o le ali’i o Tupuola ma fa’apea atu, a! matua leo malie lau tala. O le’a fo’i le malaga a le tamaita’i o Manalelei, ona fai ai lea o a la upu ma Tupuola. Ona fa’apea atu lea o Tupuola ile tamaita’i, sauia o lea tu’u lou igoa o Manalelei, ae o le’a e igoa ia “Talaleomalie” ona ole “malie o lau tala” i mea na’e sau ma oe. O I’e ia e lua, ole I’e e ave ai le malaga a lou ali’i i Tutuila. Ole tasi I’e, ole I’e o le nofo a lou alo. A alo oe le tamaita’i ona fa’aigoa lea ia “Fonoti”, e manatua ai lo ta’ua ava na “Fono nei ile ti”. Ua uma lo la ava taumavae ua fono fo’i ile ti.

TUI-FITI LE TUPU ANAMUA O FITI:
1. Usu Tui-Fiti ia Si’uuilasisifo le alo o Tui-Atua Puluitua faae’e le gafa o Fata po’o Fata-igoatele (tama). [: Suafa “Fata” o Lotofaga le Aiga Salevalasi]
2. Usu #2 Fata po’o Fataigoatele ia Sinasinavaiao le alo o Tuiatua Fogalepulu o Etemuli faae’e le gafa, o Fata (ii), po’o Fata-levave (tama).
3. Usu Fata (ii), po’o Fatalevave ile tama’ita’i o Fulu’ula-ale-matoto o le ilamutu o Tui-Fiti i Lotofaga, fa’aee le gafa: o Leu (teine).
4. Usuia Leu e Matasepu o Lepa, fa’aee le gafa: o Tau’iliili (tama), ma Talalaufala (teine).
TUI-ATUA LE TUPU O ATUA:
5. Usu mai le Tuiatua Fa’asoutele o Ti’avea ia Talalaufala, fa’aee le gafa: o Fililesalue (teine).
6. Usuia Fililesalue e Leali’ifanovalevale i Palauli, fa’aee le gafa: o Popoai (teine), Taufaito’a (teine).
TUI-TOGA LE TUPU O TONGA:
7. Usuia Popoai e le #1 Tui-Toga (viii), faaee le gafa o o Togialelei (maliu, e le’i usu gafa), ma Tuiavi’i (tama: fa’avae a gafa o Tuifa’asisina, Tauaaletoa ma Unisialetoa)
8. Usuia Taufaito’a e le #2 Tui-Toga (viii), fa’aee le gafa o Tui-Toga Puipuifatu (tama).
9. Usu Tui-Toga Puipuifatu ia Pulu-mata-moana le alo o Hulu-a-talala o Toga, fa’aee le gafa o Tui-Toga Manaia (tama: na usu ia Nafanua), ma Tui-Toga Faisautele (tama).
TUI-MANU’A LE TUPU ANAMUA O MANU’A:
10. Usu Tui-Toga Faisautele ia Painu’ulasi le alo o Tui-Manu’a Ali’atama le Tupu o Manu’a, fa’aee le gafa: o Vaetoefaga (teine), ma Ulualofaiga (tama).
TUI-A’ANA TAMALELAGI: FA’AVAE LE AIGA SA-TUALA; MA LE AIGA SA-LEVALASI ATUA:
11. Usuia Vaetoefaga le alo o Tui-Toga Faisautele e Tuia’ana Tamalelagi le atali’i o Tuia’ana Tagaloa Selaginato ma Vaetamasoali’i, fa’aee le gafa o Salamasina (teine).
[: Ole Ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa, na e’e iai Papa e fa ole Tuia’ana, Tuiatua, Vaetamasoalii, ma le Gatoaitele mai ia Nafanua, male tamafai a So’oaemalelagi Levalasi le fa’avae ole Aiga Salevalasi, e uso o la tina ma Tuia’ana Tamalelagi na usu muamua ia Namoaitele maua le tamaulumatua o Tuala, Ole Alii o Aiga, ma le fa’avae ole Aiga Sa-Tuala. O Aiga nei e lua o Samoa. Na mavae ai le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Salamasina ia Aiga ma Tumua i lona fa’atafa i Lotofaga: O Aiga e lua, ua Pa’ia ole Aiga Sa-Levalasi ma le Aiga Sa-Tuala e tausi i Papa ma Aiga, ma latou toga ua pa’ia ole Pulu ma le Leuleu].
SALAMASINA LE ULUA’I TUPU TAFA’IFA O SAMOA: LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI ATUA:
12. Usuia Salamasina le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa e Tonumaipe’a Tapumanaia le alo o Tonumaipe’a Saumaipe’a o Auala i Savai’i, fa’aee le gafa: o Fofoaivaoese [teine: Na fa’asolo iai Pa’ia ma Papa ole Tupu], ma Tapumanaia (ii) [tama: Na e’e iai le Ao o le Satele i Falealili: Tapuolesatele].
13. Usuia Tuia’ana Tuiatua Fofoaivaoese e Tauatamaniula’aita le alo o Valasi-I-Ologa le Aiga Tonumaipe’a i Satupa’itea Savai’i, fa’aee le gafa: o Taufau (teine: Na tafea lana Utu), Sina (teine: Na au lana Utu), ma Asomua Lemalama (tama).
14. Usuia Tuia’ana Tuiatua Sina e Tito’iaivao o Faleatiu i A’ana, fa’aee le gafa: o Faumuina Le Tupufia (tama ulumatua ‘Ole Alii o aiga’) [: E fa’alupe Ole “Tupufia” au’a e fia Tupu uma lana fanau].
15. Usu #1 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Manalelei po’o Talaleomalie le alo o Vaovasa i Gataivai Savai’i, fa’aee le gafa: o Fonoti (tama ulumatua ‘Ole Ali’i o Aiga’).
[: Ole Tupu Tafa’ifa o Samoa, ole Tuia’ana, Tuiatua, Vaetamasoalii, ma le Gatoaitele. Ole taua mo Papa e fa, e ta’ua ole “taua ole Paegauo ale Tupufia” o Fonoti ma ona uso taufeagai o Va’afusuaga Tole’afoa ma le teine o Samala’ulu po’o ai a Tupu o Samoa. Na manumalo Fonoti ona o le tulaga fulisia o Samoa sa lagolago ia te ia. Ole Mavaega a Fonoti le Tupu Tafa’ifa ma lona uso; “O Papa e fa, ole a ia te a’u ma la’u fanau, a ole Ao o Tonumaipe’a ia oe Tole’afoa ma lau Fanau”].
16. Toe usu #2 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Tu’umaleulua’iali’i le afafine o Manu’aifua i Afega, fa’aee le gafa: o Samala’ulu (teine)
[: Na ia tofiga Alipia, Ole matua na togi. A’o tofiga ia Tanuvasa, Ole itu lua iai o A’ana].
17. Toe usu #3 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Atamulau le afafine o Segi i Amoa, Fa’asaleleaga i Savai’i, fa’aee le gafa: o Va’afusuaga Tole’afoa (tama)
[: Ole Ao le Tonumaipe’a, mai tofiga a le Tupu o Fonoti. Ma le fa’avae ole Aiga Taulagi].
FONOTI LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA: LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
18. Usu #1 Fonoti le Tupu Tafa’ifa ia Fuatino le alo o To’alepaiali’i i Satapuala Aiga Satuala, fa’aee le gafa: o Muagututi’a (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’).
[: Tofiga o Muagututi’a, Na ioe Tumua ile malelega a le Tupu o Fonoti e fa’apea; Muagututi’a, O le a e alu ma lou Muagututi’a, lou Fuatino, lou Faumuina ma lou Melegalenu’u. E te nofo i Mulifusi. E te tua ia Sa-Tuala, Ae tausi oe e Leulumoega].
19. Toe usu #2 Fonoti le Tupu Tafa’ifa ia Taeleasa’asa le afafine o Tautaiolefoe o Lealatele i Savai’i Aiga Satuala, fa’aee le gafa: o Falegaoti (teine: E ta’ua Ole “Ma’opu o Tuala ma Sala”).
USUGA A MUAGUTUTI’A E FA (4) LE ATALII O LE TUPU TAFA’IFA O FONOTI:
20. Usu #1 Muagututi’a ia Poto le alo Amituana’i Manaia o Si’ufaitoto’a i Faleata, fa’aee le gafa: o Seutatia (teine ulumatua ‘Feagaiga ale Aiga’).
[: Ole Mavaega a Muagututi’a, Ole teine ulumatua “feagaiga a le aiga” o Seutatia na tofia e ala’ala ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Luiflufi o Tumua Atua. O lo’o iai le suafa ma le Maota o Seutatia i Mulinu’u Lufilufi e o’o mai ile aso].
21. Toe usu #2 Muagututi’a ia Agaitafili le afafine o Lilo Seve o Salega i Savai’i, fa’aee le gafa: o Mata’utia (tama), Fualau (tama), ma Talopatina (teine).
22. Toe usu #3 Muagututi’a ia Taumata le afafine o Toa’ali’i i Saluafata, fa’aee le gafa: o Fepulea’i (tama), ma Lagi (teine: E tau le gafa ia Mata’afa Fa’asuamaleaui i Amaile).
23. Toe usu #4 Muagututi’a ia Fenunuivao le afafine o Iuli i Falefa, fa’aee le gafa: e le fanau, Fuiava’iliili (tama fai).
[: Ole atali’i o Fuimaono ma Oilau i Falealili. Sa tali iai Satuala, “Ia Ifo Tonu Le Fuiniu I Le Lapalapa”. Na Saesae Laufa’i ai Tumua, ma e’e iai le ulua’i suafa “Tupua” ma le ulua’i “Tama-a-aiga” ia Fuiavailili, au’a e tele aiga ole tama: fa’avae Aiga Sa-Tupua].
FONOTI TUPU TAFA’IFA LE AIGA SA-FONOTI I LOTOFAGA ATUA: LUFILUFI O TUMUA:
24. Usuia Seutatia o Mulinu’u i Lufilufi e Lilomaiava Nailevai’iliili o Palauli i Savai’i, fa’aee le gafa: o Nofoa-tolu Lilomaiava Vae-ole-nofoa-fia (tama: Suafa Nofoatolu o Lufilufi).
[: Ole ulua’i suafa “Nofoatolu” o Lufilufi lea na fa’aee ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua. E fa’amanatu ai le usuga lea a Seutatia ma Lilomaiva Nailevaiiliili Vaeolenofofia – Satuimalufilufi. Ole uiga o le Nofoa-tolu po’o le Vae-ole-nofoa-fia e fa’amanatu ai ia suafa ole Lilomaiava i afioaga nei e tolu fa’apea (1.) Ole suafa Lilomaiava i Palauli i Vai’iliili, (2.) Ole suafa Lilomaiava i Sagafili po’o Satuimalufilufi, (3.) Ole suafa Lilomaiava i Finao i Safotu i Savai’i].
25. Usu Nofoatolu Lilomaiava Vaeolenofoafia ia Sinaivaiana le alo o Va’afusuaga o Faga i Savai’i, fa’aee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i (tama: Fonoti o Lotofaga Atua).
[: Fonoti o Lotofaga Atua. O le toe nofoia mai o le suafa o Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua.].
FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
26. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le alo o Fiame Muagututi’a le Sa’ofaapito ma le Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti i Lotofaga Atua].

O LE FA’ALUPEGA O SAMOA: Samoa Atoa.
Tulouna oe Pule
Tulouna a Tumua
Tulouna Alataua ma Itu’au
Tulouna Aiga i le tai
Tulouna le Va’a o Fonoti

O LE FA’ALUPEGA O LOTOFAGA: Mata’tufu, Lotofaga, Vavau.
Tulouna pa’ia o le Aiga Salevalasi ma la latou tama
Lau afioga a le sa’o fa’apito Fiame ma lou faleagafulu
Maliu mai ali’imau o faleupolu
Susu mai le va’a taumualasi
Ma le Aiga Sa-Sitagata
Alaalata’i le mamalu o le Faleatua

GAFA O LILOMAIAVA VAE-OLE-NOFOA-FIA: PALAULI: SATUIMALUFILUFI: SAFOTU

Mafua’aga O Le Suafa: Lilomaiava

Na alu e galue ia Tiumalumatua. Ona alu ifo lea i tai o ta’atia le atu. Ona fesili lea; Se atu lea mai fea? Ona tali atu lea o lo latou aiga; o le atu na sau ma le toeaina o Lilo mai ava (old man Lilo brought it from the reef channel). Ona fa’apea lea o le alii; Ua lelei, ua maua le igoa o sio’u atalii o Tiumalumalilomaiava.

TUI-FITI LE TUPU ANAMUA O FITI:
1. Usu Tui-Fiti ia Si’uuilasisifo le alo o Tui-Atua Puluitua faae’e le gafa o Fata po’o Fata-igoatele (tama). [: Suafa “Fata” o Lotofaga le Aiga Salevalasi]
2. Usu #2 Fata po’o Fataigoatele ia Sinasinavaiao le alo o Tuiatua Fogalepulu o Etemuli faae’e le gafa, o Fata (ii), po’o Fata-levave (tama).
3. Usu Fata (ii), po’o Fatalevave ile tama’ita’i o Fulu’ula-ale-matoto o le ilamutu o Tui-Fiti i Lotofaga, fa’aee le gafa: o Leu (teine).
4. Usuia Leu e Matasepu o Lepa, fa’aee le gafa: o Tau’iliili (tama), ma Talalaufala (teine).
TUI-ATUA LE TUPU O ATUA:
5. Usu mai le Tuiatua Fa’asoutele o Ti’avea ia Talalaufala, fa’aee le gafa: o Fililesalue (teine).
6. Usuia Fililesalue e Leali’ifanovalevale i Palauli, fa’aee le gafa: o Popoai (teine), Taufaito’a (teine).
TUI-TOGA LE TUPU O TONGA:
7. Usuia Popoai e le #1 Tui-Toga (viii), faaee le gafa: o Togialelei (maliu, e le’i usu gafa), ma Tuiavi’i (tama).
8. Usuia Taufaito’a e le #2 Tui-Toga (viii), fa’aee le gafa o Tui-Toga Puipuifatu (tama: Fanaua Tui-Toga Manaia na usu ia Nafanua, Tui-Toga Faisautele na usu ia Painuulasi)
9. Usu Tuiavi’i ia Siaposuisui le afafine o Pei i Sagafili, faaee le gafa: o Tuifa’asisina.
10. Toe usu ia Tuiavi’i ia Letele Talaeia le afafine o Mata’afa i Ululoloa Faleata, fa’aee le gafa o Taua’aletoa (tama: tala le gafa ia Mata’afa Amaile), ma Unisialetoa (teine: tala le gafa ia Manalelei Talaleomalie, le tina ole Tupu o Fonoti).
LILOMAIAVA: VAE-OLE-NOFOA-FIA: PALAULI, SAGAFILI/SATUIMALUFILUFI, SAFOTU:
11. Usu Tuifa’asisina ia Ta’atiaifaleolo le afafine o Taito i Satapuala, faaee le gafa: o Tiumalumatua.
12. Usu Tiumalumatua ia Maseimaava le afafine o Ugapo i Falealupo, faaee le gafa: o Tuimalumalilomaiava.
13. Usu Tiumalumalilomaiava ia Fuataifa’aula le afafine o Silofau i Papa, faaee le gafa: o Lilomaiava Nailevaiiliili, ma Tumailagi.
14. Toe usu Tiumalumalilomaiava ia Tusanilefaiaao le afafine o manu’alesa i Safata, faaee le gafa: o Toeolesulusulu.
USUGA A LILOMAIAVA NAILEVAIILIILI VAE-OLE-NOFOA-FIA: OLE VA’A-NOFOA-TOLU:
15. Usu Lilomaiava Nailevaiiliili i le alo o Mata’afa i Palauli, faaee le gafa: o Salu.
16. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Lamagautuloa le alo o Masoe i Asau, faaee le gafa: o Leilua, Faliuga, Tauavamea, ma Lomialagi (teine).
17. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Talaepa mai Siumu, faaee le gafa: o Tilafono, Fa’avaoga, ma Ufagapiu (teine).
18. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Tunupu’e le alo o Valomua i Satupaitea, faaee le gafa: o Seve, ma Tilimafana.
19. Toe usuia e Lilomaiava Nailevaiiliili ia Leofao(uso o Tunupu’e) le isi alo o Valomua i Satupaitea, faaee le gafa: o Aiolupotea Nonumea, ma Aigagalefili (teine).
20. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Sinagautaala le afafine o Tuitele i Leone, faaee le gafa: o Momo, ma I’aulualo.
21. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Samala’ulu le afafine o Faumuina i Faleata, faaee le gafa: o Le-tama-a-le-aitu-ma-le-tagata.
NOFOA-TOLU VAE-OLE-NOFOA-FIA SEUTATIA LE MAOTA O MULINUU I LUFILUFI ATUA:
O le ulua’i suafa Nofoa-tolu lea i Lufilufi. O le uiga o le suafa Vae-ole-nofoa-fia po o le Va’a-nofoa-tolu e fa’amanatu ai ia suafa o le Lilomaiava i afioaga nei e tolu fa’apea:
1. O le suafa Lilomaiava i Palauli i Vai’iliili.
2. O le suafa Lilomaiava i Sagafili po’o Satuimalufilufi.
3. O le suafa Lilomaiava i Finao i Safotu i Savaii.
FONOTI TUPU TAFA’IFA LE AIGA SA-FONOTI I LOTOFAGA ATUA: LUFILUFI O TUMUA:
22. Usu Lilomaiava Nailevaiiliili o Palauli ia Seutatia o Mulinu’u i Lufilufi (le afafine ulumatua ‘feagaiga ale aiga’ o Muagututi’a le atalii o le Tupu o Fonoti, ia Poto le afafine o Amituana’i Manaia o Si’ufaitoto’a o Faleata), faaee le gafa: o Nofoa-tolu Lilomaiava Vae-ole-nofoa-fia (tama: Suafa Nofoatolu o Lufilufi)
[: Ole ulua’i suafa “Nofoatolu” o Lufilufi lea na fa’aee ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua. E fa’amanatu ai le usuga lea a Seutatia ma Lilomaiva Nailevaiiliili Vaeolenofofia – Satuimalufilufi].
23. Usu Nofoatolu Lilomaiava Vaeolenofoafia ia Sinaivaiana le afaine o Va’afusuaga o Faga i Savaii, faaee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i (tama: Fonoti o Lotofaga Atua)
[: Fonoti o Lotofaga Atua. O le toe nofoia mai o le suafa o Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua.].
FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
24. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le afafine o Fiame Muagututi’a le Sa’ofa’apito ma le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama: ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti o Lotofaga Atua].

AOAO TETELE FA’ALUPEGA LUFILUFI:
Susu mai oe le Tapa’aulefano, o lau susuga Lufilufi ma lau Saofa’iga,
Susu mai le Vainalelepa ma le Mulita’i, ole Fetalaiga i lo outou To’aono,
Susu mai le Tuiatua ma ou Tu’itu’i,
Susu mai lau susuga a le Nofoa sa,
Susu mai le Togia’i ole Tuiatua Aveaumalaga,
Alala mai Leausa na e Ituau ai, ma e Alataua a’i,
Afio maia le Tapa’au Fa’asisina lau Afioga a le Tama’ita’i Seutatia na e alala ile Mulinu’u.

O LE FA’ALUPEGA O SAGAFILI: Sagafili, Palauli ma Safotu; e ta’ua o le Nofoafia. O itumalo ia e tolu o le aiga SaLilomaiava e latou te e’e ina fa’atasi le suafa: Lilomaiava.
Tulouna oe Satuimalufilufi
Tulouna oe le itu’au tasi
Tulouna oe le malu Ma’auga
Tulouna a lau fetalaiga a Pei
Susu mai lou tapa’au ‘o Tuifa’asisina
Susu mai Nofoafia (Sagafili, Palauli ma Safotu).

TOFIGA OLE MALO A LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA O FONOTI

FA’ALUPEGA AOAOA O SAMOA: Tumua ma Pule, Itu’au ma Alataua, Aiga ile tai ma le Va’a o Fonoti.
TE’O; ‘O oe o le Anava o Taua, ‘Ma lou Manu Samoa.
FIA’AITAGATA; ‘O au Suafa ia o Fatialofa, ma Auelua. ‘O le a fai i la’ua ma Tulauniu o Atua, ‘Punefu o Atua, ‘To’oto’o o le Tuiatua.
MATA’UTIA; ‘O le Va’a o Fonoti, ‘O le Malu o Ma’auga – Leulumoega, ma Lalogafu’afu’a, Lufilufi. ‘Fea, o le Va’a o Fonoti, ‘O fea fo’i e Fa’aopea ia Atua le Fauono.
MOLIO’O; ‘O oe o le Va’a o Fonoti, ‘O oe o le To’o o le Fua.
LEUTELE; (Falefa), ‘O oe o le A’ai o le Tupu o Fonoti. ‘Falefa (District); Sanone, Gagaemalae, Saleapaga, Sagapolu, Falevao, Sauago, Saletele, Uafato.
TOFAEONO; ‘E Ono Pou o Lufilufi, Fitu ia te oe. ‘E Iva Pou o Leulumoega, Sefulu ia te oe. ‘E Fitu Pou o le Malietoa, Valu ia te oe. ‘E Tolu Pou o Satunumafono, Fa ia te oe.
TUMUA O ASIATA; Ole a Falefa Tumua ia te oe. (Sa’iliga Malo o Asiata ia Fonoti)
OLE VA’A O FONOTI: Samamea, Maasina, Lona, Taelefaga, Salimu Ma Maauga, Musumusu, Falefa, Sanone, Gagaemalae, Saleapaga, Sagapolu, Falevao, Sauago, Saletele, Uafato, Lalomauga, Manunu, Faleapuna, Lufilufi, Saluafata, Fusi, Salelesi, Safanua, Fagaloa, Solosolo, Luatuanu’u.

MAVAEGA A FONOTI LE TUPU MA LONA USO O TOLE’AFOA

Na iloa atu e tumua ua afio atu Tole’afoa, ona faiatu lea, afio mai i le Maota e te lua talatala ma le Tupu. Tali Tole’afoa, leai oute ava i tumua, ua lava a’u i lalo o le ulu lea. Ae sa augani atu lona aiga ma Tumua, afio ane ia i le maota. Na faofale loa Tole’afoa ma sa faa’alia lava lona fa’aaloalo ia Fonoti, ua fa’ae’e o ia i le pou pepe o leisi tala o le maota i Mulinuu ma Sepolataemo.

Ona agiagi atu ai lea o le Tupu Fonoti e fa’apea: “Tole’afoa e, afio mai o le a totofi a ta mea, au’a le nofo lelei ai o lau fanau ma la’u fanau i le lumana’i. O le Ao o le Tonumaipe’a, o le a ia te oe ma lau fanau. O le a e saofia le Aumaga, o le mea lea e ta’ua ai le aumaga e pa’ia. Ona ole Ao o Tonumaipe’a ua i ai. E te afio i le fala, Na’o oe lava e te nofo i le fala i fafo, E sa seisi o le aumaga e nofo ise fala. A uma ona mama o le ava, e tu lava le tagata i luga ma lana maga’ava ma tu’u i le tanoa, a’o lau maga e tu mai se tasi na te avatua, ona aumai lea o le tanoa tu i ou luma. A leai se Tupu e alagaina e Tumua, O le a e Tuia’ana Ave’aumalaga! 0 le a fa’asino fo’i ia te oe upu o le aualuma. O lou aualuma o le a tausi e Leulumoega ma e na ta i Fasito’otai ma Fasito’outa.”

O Papa e Fa, O Le A Ia Te A’u Ma La’u Fanau. A e toe tago mai i a’u mea, sauaina oe i le aufuefue ma soloa i le vailalo ma lau fanau. A ou tago atu i au mea ia fa’apea fo’i ona soloa a’u i le aufuefue ma tafea i le vailalo ma la’u fanau.

O le mavaega lea nai i Mulinu’u ma Sepolata’emo i Lufilufi Atua, a le Tupu o Fonoti ma lona uso o Va’afusu’aga Tole’afoa. O lo’o tausi iai Samoa i lenei mavaega e o’o mai i lea so.

O Tofiga ole Tupu o Fonoti i lana fanau o Muagututi’a male teine o Falenaoti:
Na ioe Tumua i le malelega a le Tupu o Fonoti e fa’apea: MUAGUTUTI’A, O le a e alu ma lou Muagututi’a, Ma lou Fuatino, Ma lou Faumuina, Ma lou Melegalenu’u. E te nofo i Mulifusi. E te tua ia Sa-Tuala, Ae tausi oe e Leulumoega.
Ole teine o FALENAOTI: Ole MA’OPU O TUALA ma SALA.

E tele isi mea ta’ua na maua mai e tagata i le na aso mai tofiga a le Tupu ina o le a maliu. Tai nane fo’i ma tofiga uma mai lona Malo ma le tele o isi ua le maitaulia, o lea lava e o’o mai i lea so ana tulaga mamalu. E le mafai ona suia ma o lo’o aga’i pea iai fa’aupuga a Samoa i ana mea e fai. Fai mai le Tupu o Fonoti, “E lelepa ia te a’u le vai.” E le toe faia nisi tofiga ma nisi mavaega ua gata ai ia te ia. “O Samoa ua uma ona tofi”.

FA’ALUPEGA O LE VA’A O FONOTI:
Afio o Ulualofaiga ma le matua o Talamaivao
Le pa’ia i le to’afa ma e na ta’ita’i ma Atua Lefauono
Le afio o le Gafa, ma le Aiga pa’ia o Salevalasi
Lo la to’alua o Laumea ma Olaaiga ma Puleifia.

FA’ALUPEGA O FAGALOA: Taelefaga
Tulouna Aiga pa’ia o Salevalasi
Afio le Tui-Atua ma le Atigaga
Tulouna Oe le Va’a o Fonoti.

FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
26. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le alo o Fiame Muagututi’a le Sa’ofaapito ma le Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti i Lotofaga Atua].
[: O Va’asa o le alo o Fiame Muagututiá, ole tasi ole to’afa o lo’o fa’alupe nei i Lotofaga Atua o “Alo-tau-tino ole Sa’ofa’apito ua Fiame”. Ole to’afa lenei e filifili po’o ai so latou suli e nofoia le suafa Fiame, pe’a avanoa. Na usu Fiame Muagututi’a ia Masu le alo o Sitagata Timalesa o Lotofaga fotuai mai o Leaegalesolo (tama), Fuiava’iliili (tama), Va’asa (teine), ma Va’aloa (teine)].
27. [: O Fonoti Oliovaigafa na ai ali’i mai iai Molio’o ma le Ailaoa e fai ma o latou Ali’i e iai le ulua’i Suafa Fonoti sa ala’ala i lona Maota o ‘Vainiu’ i Faleapuna. Na maliu ai lava le Ali’i ma sa lagomau ai lava. E pa, e leai sona suli].
28. Usu Nofoatolu Ti’auliva’a (i) ia Tamasailau le afafine o Lualemana o Asu i Tutuila, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Ti’auliva’a (ii).
29. Usu #1 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Sologaliua le afafine o Sialega o Nu’uuli i Tutuila, fa’aee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Fata (tama ulumatua ‘O le Alii o Aiga’), ma Taelimu.
30. Toe usu #2 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Timaima le afafine o Lolo Salulu o Salani i Falealili, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Tamasipani (tama), ma Fualeva (teine).
31. Toe usu #3 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Sina le afafine o Gaugau i Sapapali’i, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Salatielu (tama), ma Nofoatolu Fata (tama).
32. Usu Fonoti Nofoatolu Fata ia Teoteo Taufagalupe le afafine o Seinafolava i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Teoteo Tuipu’avai (tama).
33. Usu Fonoti Teoteo Tuipu’avai ia Saumaloto le alo o Tuala Tamalelagi o Safa’atoa i Lefaga, fa’aee le gafa: o Muiamana (teine ulumatua ‘Feagaiga ale Aiga’), Fonoti Tuala Sola (tama), Gauifaiva Samuela (tama), Poto (teine), ma Fipe (teine).
34. Usuia Muiamana e Teleso o Si’umu, fa’aee le gafa: o Fonoti Pua’a (tama), Lasela (teine), ma Leota Tafilipepe Ioane (tama).
35. Toe usuia Muiamana e Tafea Elise le alo o Lupe Tafea Tuai’ipuniu ma Fonoti LeTaupe Tuipalepale o Matatufu Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Tafea Lomano Maioa (tama).
36. Usu Tafea Lomano Maioa ia Anne Vaelua Brown le afafine o Tuimanu’a Alexander Brown o Ti’avea Aleipata, fa’aee le gafa: Ola Mika Brown (tama), Fonoti Mata’utia Ioane Brown (tama), Tasala Brown (tama), Bella Brown (teine), ma Fiava’ai Brown (teine).
[: Ua toe fetaia’i i I’u o Gafa o Aiga e Lua ia Sa-Levalasi ma Sa-Tuala].
37. Usu Hon Fonoti Mata’utia Ioane Brown ole Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua ia Luisa ole Aiga Satuala ma le alo o L.M.S. Pastor Rev. Ieremia Manulesa FS Mata’utia Tuala o Sataua, Lealatele, Leauva’a ma Amoa i Savai’i ma Upolu, fa’aee le gafa e to’a sefulu ma le lua le fanau: o Uatogitau Alosio Fonoti Brown (tama), Fonoti Letaupe Ioane Jr Brown [tama: Fonoti Letaupe o Matatufu 1953], 38. Fonoti Inu Saufo’i Brown [tama: na soso’o ile Fonoti o Lotofaga Atua 1975], Hon Teoteo Asiasi’au Tiatia Sauso’o Fonoti Brown [tama: Faipule ole Malo 1973/1984], 39. Fonoti Tuala Le Sa’oalii Kamilo Brown [tama: Ole Sa’oalii o Satuala 1963, ma le Fonoti o Lotofaga Atua 2003 o’o mai ile aso], Falesefuluotualamasala Judith Fonoti Brown (teine), Lili’i Sae Benedict Fonoti Brown (tama), Lemalu Galusina Lalogafau Lui Paulo Asalemo Fonoti Brown (tama), Sailivao Peter Fonoti Brown (tama), Feiloa’ivao Paulo Fonoti Brown (tama), Tagaloamamana Inu Tulo Fonoti Brown (tama), ma Samala’ulu Otila Fonoti Brown (teine).

Tupu Tafa’ifa o Salamasina ma Fonoti o lo’o lagomau i le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Mulifusi ma Tanumaleu, po’o le Malae o Papa i Lotofaga, Atua.

AIGA E LUA O SAMOA: Na fa’avae mai ile Tuia’ana Tamaalelagi ma lona falesefulu. Ole Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi ma le Aiga Fa’alagilagi Le Aiga Sa-Tuala. O Aiga fa’avae ma le faitaulia a ia e lua o lo’o ta’oto ai gafa Tautupu ma gafa Tautamali’i o Samoa. Na mavae ai fo’i le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Salamasina ia Tumua ma Aiga mai i lona fa’atafa i Lotofaga, ua pa’ia o aiga e lua ole Aiga Paia o Sa-Levalasi male Aiga Sa-Tuala e tausi i Papa ma Aiga, ma latou toga ua pa’ia ole Pulu male Leuleu.

The Current Successor: Ole tofa le Afioga o Fonoti Tuala Le Sa’oalii Kamilo Brown o Lotofaga le Aiga Pa’ia o SaLevalasi i Lotofaga Atua, ma le Aiga SaTuala ma Sala.

(”e ufiufi a le tama’imoa i le tanoa, ae ioio lava..”)

MAOTA O SEUTATIA I MULINU’U LALOGAFU’AFU’A MA SEPOLATA’EMO I LUFILUFI O TUMUA ATUA

Maota o Seutatia i Mulinu'u Lalogafu'afu'a ma Sepolata'emo i Lufilufi o Tumua Atua———————————————————————————-

25
Mar
09

Mafua’aga O Le Maua E Nafanua O Papa E Fa O Tumua.

MOVING OF NAFANUA’S HOUSE TO FILI-MA-PULETU’U

NAFANUA welcomed the Malaga from A’ana and said she would help them if they moved her house to FILI-MA-PULETU’U at Falealupo. Moving of the house is remembered in the names of important titles of Leulumoega:
LEPOU: named after the post in Nafanua’s house.
LEFAU: named after the roof arch.
LAUVAO, AGILAU and LE’ULI were mentioned in this occasion.
Nafanua fought a war in western Savai’i which is called A’EA I SASA’E MA LE A’EA I SISIFO (Conquest of the hills to the East and to the West). After Nafanua had conquered her enemies, she had control over all political authority in Samoa, and she gave the Malo (the authority of conquerors) to the district of A’ana and its allies. When Malietoa came from his village of Sapapali’i in Savai’i to ask her for a share of the Malo, Nafanua told him that he would have to wait for his turn, and that it would eventually come from heaven.

O LE MAFUA’AGA O LE MAUA E NAFANUA O PAPA E FA O TUMUA. TAMALELAGI, SO’OAEMALELAGI MA SALAMASINA

The Tuia’ana Title:
Ua tau fai fa’aee le Papa o le Tuia’ana ia Tuia’ana Saga’ate ma Tuia’ana Tamaalelagi. Sa le fiafia Tuia’ana Tamaalelagi ma lana itu i le ave pea o mea lelei aemaise o mea taumafa ia Tuia’ana Saga’ate ae le avatua ia te ia. Ona latou manatu ai lea i se fofo o le a fa’aletonu, se’ia vagana o se taua e faia ai. O le na tago’au ai loa Tuia’ana Tamaalelagi ia Nafanua mo lana fesoasoani. Ona si’i mai fo’i lea o le auva’a tau o le Malo o Nafanua ma lo latou ta’ita’iau o Tupa’i le Vaililigi. Na latou taunu’u i A’ana ona tau loa lea o le taua ma sa malo ai Tuia’ana Tamaalelagi. Sa fa’apea atu loa Tupa’i le Vaililigi ia Tuia’ana Tamaalelagi, o le poloa’iga a Nafanua, afai e malo i tatou, aua ne’i sunu’ia ina le alafale i Leulumoega, au’a o lo’o afio ai le tatou gafa o ‘Levalasi’ o Faletoi, o So’oaemalelagi lava lea, a ia avatu le Papa o le Tuia’ana ia te ia. Sa fa’apea loa ona fai, Na le sunu’i ina le Tupa’i i Leulumoega ona o lo’o afio ai So’oaemalelagi, ae ave Papa o le Tuia’ana ia Nafanua.

The Tuiatua Title:
Sa tau fai suafa ia Tuiatua Foganiu’ula ma Tuiatua Foganiutea i Papa o le Tuiatua. Ona tau ai lea o le taua, faiaina Tuiatua Foganiutea. Ona tagi lea o Tuiatua Foganiutea ia Nafanua i Savaii mo se fesoasoani mo lana itu taua faiaina. Ona si’i mai loa lea o le au tau o le Malo o Nafanua, o le auva’a tau lea ma lona ta’ita’iau o Tupa’i le Vaililigi. Ua taunu’u le autau a Nafanua ma tau loa le taua ma sa faiaina ai ia Tuiatua Foganiu’ula. Ona fai atu lea o Tupa’i le Vaililigi, o le poloa’iga a Nafanua, a fai e malo i tatou i le gasegase o Malo, ona sunu’i lea o le alafale i Lufilufi o le Tupa’i lena, ae avatu le Papa o le Tuiatua ia te ia e pule ai. Ona fa’apea lea ona fai. Ua sunu’i loa le Tupa’i i Lufilufi e fai ma pine o le galuega tau ae ave le Papa o le Tuiatua ia Nafanua.

The Gatoaitele Title:
Ona alu lea o le feau a Gatoaitele e au mai ni au, e taua le taua i Malie. Ona fai mai lea o le tali a Tupa’i le Vaililigi; Out e le alu atu, se’i muamua ona logo o Nafanua i Salafai. Ona o ai lea i Savai’i. Ona fai atu lea o Tupa’i le Vaililigi ia Nafanua. Tali Nafanua: O, in’a tau le taua, o upu ua uma na faia ma Gatoaitele. Ae a fai e malo la tatou itutaua, tutu’i le alafale i Tanumafili e nofo ai Tupa’i e talia le tanoa a Tuisamau. Ae tuvaofono Tuisamau i Malie, ae aua ne’i tuvao se fono e Auimatagi. Ona tau lea o le taua; ua to’ilalo Malietoa Falefatu ma Auimatagi, ae malo Gatoaitele ma Tuisamau. Ua avea fo’i le Gatoaitele e nafanua i Savai’i, a ua na o lona malo o savali i le Tuamasaga.

The Vaetamasoali’i Title:
Sa finau fo’i le Alataua ma Sa-Tunumafono i Safata ona o le Papa o le Vaetamasoali’i. Sa tau le taua ma manu malo ai le Alataua. Ona tagi ai lea o Satunumafono ia Nafanua mo sana fesoasoani i lana itu taua faiaina. O lena na si’i mai ai fo’i le auva’a tau a Nafanua ma le ta’ita’iau o Tupa’i le Vaililigi. Sa sunu’i i Safata i le tau loa o le taua ma manu malo ai Satunumafono. Na fa’apea atu lea o Tupa’i le Vaililigi ia Satunumafono, o le poloa’iga a Nafanua, afai e malo i tatou ona sunu’i lea o le alafale o le Tupa’i lea i “Si’ulepa ma Togamau” e fai ma pine o le galuega, ae avatu le Papa o le Vaetamasoali’i ia Nafanua. Sa fa’apea fo’i lava ona fai.

E tasi lava le vaitaimi na tutupu ai nei taua e fa e ta’u o taua o Papa. E tasi fo’i le fa’aiuga mo Papa e fa e ave uma e pule ai Nafanua. O le ala lea na avea ai Papa e fa o Tumua, Tuiatua, Tuia’ana, Gatoaitele, Vaetamasoali’i ma measina a Nafanua. O manatu sa fa’aalia e fa’apea, e leai se taua na faia i Safata au’a o le nu’u lea o Tupa’i le Vaililigi ma lona tuafafine o Levalasi po’o So’oaemalelagi le i Leulumoega.

Nafanua Honours So’oaemalelagi The Four Titles, And To Salamasina:
Sa afio le So’oaemalelagi Levalasi i Leulumoega ina o tu le Malo ia Tuia’ana Tamaalelagi au’a e aiga, e uso o la tina. Na pa’u le susuga a Nafanua i le Falefa o le Tapuaiga i Falealupo e fa’apea, “O mai ina Malaga e fa’aee Papa e fa ia So’oaemalelagi o lo’o afio i Leulumoega le afioaga o Tuia’ana Tamaalelagi”. Sa taunu’u le Falefa o le Tapuaiga i Leulumoega ma fa’aalia loa ia So’oaemalelagi le finagalo o Nafanua. Ona fa’apea lea o le aioi a So’oaemalelagi, “fa’afetai i le susuga pa’u mai le fofoga a Nafanua”. Ae fa’apenei, ia outou alolofa ina ia fa’aee ia Papa e fa ua outou aumaia mo a’u, i la’u tama fai pele o le Salamasina, o le alo o le Tuia’ana Tamaalelagi, ae tu’u ai pea a’u ua ou matua. Ona fa’apea loa lea ona fai e le Falefa o le Tapuaiga. O le Ulua’i Tupu Tafa’ifa lea o Samoa i na ona po.

Su’ega Malo A Le Malietoa Ia Nafanua:
Ona Malaga loa lea o le Malietoa i Falealupo e su’e malo ia Nafanua. Sa taunu’u le Malietoa i Falealupo a ua te’a mai Leulumoega ma A’ana ma le Ao o Malo. Ua la feiloa’i ma Nafanua, ona fa’apea lea o le tama’ita’i, ‘Malietoa e, ua e afio mai ua te’a atu le Ao o le Malo ia Tumua, o Leulumoega lea, ua toe lava o le i’u o Malo lenei e totoe’. O lea ia e tofa mamao ma ave mo lau afioga le i’u o malo, ae “tatali i lagi se Ao o lou Malo”. E le gata i lea, o lau Susuga lenei Malietoa, o le a to’ina atu, e fai ma pine o le ta mavaega. Ona fo’i mai loa lea o le Malietoa ma le ‘Susuga’ mai ia Nafanua, lea o lo’o fa’alagi ai Malietoa e o’o mai i le taimi nei.

STORY OF TAMALELAGI, SO’OAEMALELAGI, SALAMASINA AND NAFANUA’S VICTORY OF THE FOUR PAPA TITLES

The Tuia’ana Title:
There were two Tuia’ana in Leulumoega. But what they used to do in those days in Leulumoega was to take good victuals to Saga’ate, meanwhile they brought bad ones to Tamalelagi. So Tamalelagi said to So’oaemalelagi: Go to Savai’i to Tausunu and Tauasotasi, say to Nafanua to feel pity for our distress; good food is taken only to Saga’ate, while they bring us two only bad things. So So’oa’emalelagi went to Savai’i. Nafanua answered: Come and go, and in five days will start a war. Do it! If the war ends well, establish the government, give me the title but let no Tupa’i live there, for you are the ruler.

And so Tamalelagi’s warrior troops came. The battle raged, Saga’ate was defeated and the rulership remained with Tamalelagi. And there was no one to deliberate about the calling out of the title other than Alipia and Suluga who make such decisions. However that title was removed by Nafanua, and Tamalelagi remained behind. He had no title, only his sovereignty as he went about in all of A’ana.

The Tuiatua Title:
Then a message came also from Tuiatua Foganiutea. Would Tupa’i come; that war was raging between the two of them, him and Tuiatua Fogaolo’ula. Tupa’i again answered: I will first go and talk with Nafanua about Tuiatua Foganiutea’s complaints. So Nafanua spoke: Go and start a war. But if you win, set up the government in Pulema’ava, and Tupa’i is to stay there to make it the sanctified seat of the Tuiatua. Here also war broke out. Tuiatua Foganiutea was victorious while Tuiatua Fogaolo’ula was defeated. Here, too, the title Tuiatua was taken by Nafanua.

The Gatoaitele Title:
Then news came from Gatoaitele to bring support troops, that war was raging against Malie. But Tupa’i answered: I will not until i have heard Nafanua in Salafai. And so they went to Savaii, and Tupa’i spoke to Nafanua. Nafanua answered: Go, fight a war, I discussed the matter long ago with Gatoaitele. If our side wins, set up the government in Tanumafili, and Tupa’i is to stay there to give answers to Tuisamau’s speeches. Let Tuisamau speak first in Malie, while no fono is to be opened by Auimatagi. And so the battle raged; Malietoa Falefatu and Auimatagi were defeated while Gatoaitele and Tuisamau were the victors. The title Gatoaitele was also taken to Savai’i by Nafanua, while only the victors paraded around in Tuamasaga.

The Vaetamasoali’i Title:
Then came the cry from Satunumafono to Tupa’i for him to bring help in the war between them and Alataua. Also here Tupa’i said: First I have to hear Nafanua if she wants this or not. So Tupa’i went to Savai’i and reported to Nafanua Satunumafono’s complaints and pain. Then Nafanua said: Go, let war rage; if you are victorious, set up the government in Niusuatialemanu, and Tupa’i is to stay there and watch over the government and see to it that Satunumafono conducts itself properly. And so the battle raged, Alataua was defeated while Satunumafono erected its government. Then they took the title Tamasoali’i to Nafanua in Savai’i and the victors of the Satunumafono went around in Alataua. To these victors went Imoa in order to maintain a counter balance for Alataua. That is why here the people spoke first of Imoa the pitolua o Satunumafono.

Nafanua Honours So’oaemalelagi The Four Titles:
The Titles of the Tumua places were assembled in Fili and Puletu’u on Savai’i. One day Nafanua said to Tupa’i: Go and take the Titles to So’oaemalelagi in Leulumoega so that my word be fulfilled which I spoke to establish the government in Leulumoega by the name of I’u mai Papa (the return of the Titles) because the Titles went forth from it to Leulumoega. Tupa’i answered as follows: Good, I will visit the lady, what her will may be. And he put away in the house his gear used for hunting pigeons which he had just done in Safe’e.

Only then did he speak his words. And so Tupa’i went to visit So’oa’emalelagi in Leulumoega. And Tupa’i said to So’oaemalelagi: Take the girl (Salamasina) far away from you. Don’t let her get near you because we are about to sanctify you, as Nafanua commands. Then the lady spoke: Where shall I take my child? I am filled with a great love for my child. So Tupa’i returned to Savai’i. And so he went again to Safe’e to catch pigeons. Again the catching was brought to an end and the gear put away. And Tupa’i and Auva’a went with the titles to Leulumoega and to So’oa’emalelagi.

So’oaemalelagi Given The Titles To Her Adopted Daughter Queen Salamasina:
The following spoke Tupa’i and Auva’a: Take the child, that crawls around on your back away; we want to sanctify you. But the following were So’oa’emalelagi’s words: Where shall I take my child? My soul feels a great love for my child. Then Tupa’i spoke: Do you wish that we bestow the great titles on your child? The woman answered: I wish this very much because my love for the child is very great. So then they gave the titles to Leulumoega to take them down to Salamasina. And so Salamasina received four titles and became the first Queen Tupu Tafa’ifa of Samoa.

Malietoa Looking For A Share Of Nafanua’s Government:
When Malietoa arrived at Falealupo to ask for a share of the government, Nafanua apologised that the “Head” of the government had been given to Leulumoega and only a “Tail” was left. Nafanua urged Malietoa Fitisemanu apparently to accept it and “to wait for a Head to come from the heavens”. Malietoa accepted it. (Malietoa Tanumafili (ii) was the Head of State of Western Samoa, and this is also believed by some that was to fulfil Nafanua’s prophecy)

ABOUT TUPU TAFA’IFA OF SAMOA

Queen Salamasina the first person to posses all four titles: Tui-A’ana, Tui-Atua, Gatoaitele, and Vaetamasoalii, up to our days this is called ‘Tafa’ifa’. Each title chiefs namely has two supporters who on festive occasions sit to the right and left of the Tupu Tafa’ifa. These supporters are called tafa’i or tu’itu’i. As with all other offices in Samoa, these too are privileges of certain families and are associated with bearers of that family name. For the Tui-A’ana title they are the chiefs Umaga and Pasese; for the Tui-Atua title, Tupa’i and Ta’inau; for the title Gatoaitele, the two paramount orators Fata and Maulolo; and for the title Vaetamasoalii lastly the two orators Fuga and Mauava of Safata. At the Tafa’ifa all four seats of government distribute themselves alongside the King; in general Leulumoega and Lufilufi sit to the left, Afega and Safata to the right.

This symbol of the real Samoan Kingdom has been retained until today since the days of its establishment by warrior Goddess Nafanua and Tupa’i Vaililigi of Tonumaipe’a line, which may have been taken place around 1500. Usually A’ana led out in the conferring of his title, followed by Atua, then Afega and Safata. Queen Salamasina the first Tupu Tafa’ifa, was succeeded in a direct line of descent by a series of Tui-A’ana, then each bearing four titles, deserve special mentioned of King Fonoti Tupu Tafa’ifa, the total recognition of his Kingship was preceded by winning a violent battle amongst his kin Samala’ulu and Va’afusuaga Tole’afoa (the three children of Tui-A’ana Faumuina le Tupufia by different mothers) that involved the whole of Samoa which furnished King Fonoti Tupu Tafa’ifa as sat upon his throne, opportunities to bestow marks of distinction. Thus King Fonoti Tupu Tafa’ifa conferred upon chiefs and the village communities Faleapuna and Fagaloa the right to call themselves “Va’a o Fonoti” (Fonoti’s ship: as stated in All Samoa Fa’alupega) since they had fought for him very courageously in the battle for sovereignty, a distinction which has been retained to this day. It was the mark of distinction of his real Kingdom that King Fonoti Tupu Tafa’ifa was able to issue such decrees and appointments (tofigas) which were looked upon as dogmas.

The Following All Samoa Fa’alupega from Two Occasions: (1.) TUMUA MA PULE; from the four wars by warrior Goddess Nafanua for the titles, and Tupa’i Vaililigi bestowed the four titles to Salamasina. (2.) AIGA I LE TAI, VA’A O FONOTI, and ITU’AU MA ALATAUA; from the war for the four titles of Tui-A’ana Faumuina’s Tupufia his three children; Fonoti, Samala’ulu and Va’afusuaga Tole’afoa. All of Samoa involved in this war, Fonoti won and was bestowed the four titles; by Samoan Customs. (the four titles: Tui-Atua, Tui-A’ana, Gatoaitele, and Vaetamasoali’i; as Tupu Tafa’ifa of Samoa).

– –

11
Mar
09

The Constitution And The Fa’alupega Of All Samoa: By Dr Kramer: 1897 to 1901.

THE CONSTITUTION AND THE FA’ALUPEGA OF ALL SAMOA

By Dr. Augustin Kramer: Translated by Dr. Theodore Verhaaren: Researched in Samoa from 1897 to 1901.

According to the history of the constitution presented above, it and the fa’alupega resulting from it, assume the following form: We find that the Kingdom of Samoa is linked to the possession of certain titles (four) which are conferred by the places of government of A’ana, Atua and Tuamasaga; and there in fact only certain families of orator chiefs have the right to confer these titles. The king, ruling at a given time, designates his successor (in most cases one of his sons), taking into consideration not only the latter’s personal qualities but also in particular his mother’s distinguished blood line, because he knows that in view of the wealth of his maternal family, the tumua (Leulumoega and Lufilufi) look with special favour upon such designation. If the successor has extensive family connections, being a tamaaiga “son of families”, he is certain to be chosen. If a paramount chief possesses the four titles Tui-A’ana, Tui-Atua, Gatoaitele and Tamasoali’i, he is called tafa’ifa and King of Samoa (tupu o Samoa). The title Malietoa has nothing to do with kingship, just as little as f.i. the title Mata’afa. Here the statements in Stuebel p.104 are not correct. By Samoa in this connection is meant Upolu including Manono and Apolima, Savai’i, and Tutuila including Aunu’u, while Manu’a does not participate in matters concerning western kings. Since moreover Atua’s administration of Tutuila is only rather loose and divided, the new regulations of the political situation (the assumption of a protectorate regime over Tutuila and Manu’a by the United States) will represent no significant changes in the matter of kingships as such. The king had nothing to do with the inner affairs of his kingdom. Each district governs itself, the orator chiefs thus authorised calling a meeting of the whole district at the place of government, as may be so reviewed in the fa ‘alupega of the principal places of Upolu. Each district is divided into a certain number of communities (village communities), which govern themselves in like manner. Even if the whole kingdom has need to establish a policy, the tumua calls a general fono, which in most cases takes place in Leulumoega. Since even in ancient times only Upolu and Savai’i were involved, the composition of this fono was and remains the same, as may be observed in the following fa’alupega, the greeting with which the first orator chief of Leulumoega named Alipia opens the great fono at Leulumoega, his place of government.

FA’ALUPEGA OF ALL SAMOA: THE GREAT HONOURS OF ALL SAMOA.

TULOUNA A TUMUA, (Greeted the Tumua. Leulumoega and Lufilufi, and a mark of respect here also applied to Afega, the place of government of the Tuamasaga district; otherwise normally Laumua in differentiation from the Tumua)
TULOUNA OE PULE, (Greeted you Pule. This designation refers to Safotulafai, the mightiest of the six places of government of Savaii and thus also to all of Savai’i)
TULOUNA ITU’AU MA ALATAUA, (Greeted Itu’au and Alataua. Refers to Safata and Faleata in Tuamasaga)
TULOUNA AIGA I LE TAI, (Greeted the family of the sea. Honouring designation for the little island of Manono)
TULOUNA A LE VA’A O FONOTI, (Greeted the ship of Fonoti. Honouring designation for all the districts, villages and chiefs by King Fonoti).

NOTE: This All Samoa Fa’alupega from Two Occasions: (1.) TUMUA MA PULE; from the four wars by warrior Goddess Nafanua for the titles, and Tupa’i to bestowed the four titles to Salamasina. (2.) AIGA I LE TAI, VA’A O FONOTI, and ITU’AU MA ALATAUA; from the war for the four titles of Tui-A’ana Faumuina’s Tupufia his three children; Fonoti, Samala’ulu and Va’afusuaga Tole’afoa. All of Samoa involved in this war, Fonoti won and was bestowed the four titles; by Samoan Customs. (the four titles: Tui-Atua, Tui-A’ana, Gatoaitele, and Vaetamasoali’i; as Tupu Tafa’ifa of Samoa).

Queen Salamasina’s line of succession to the High Titles: Tui-A’ana – Aiga o Salevalasi.
Tui-A’ana Tamalelagi was married to Vaetoefaga the daughter of the Tui-Toga, they begot Salamasina (Girl: adopted by her untie Levalasi, the founder of Aiga o Salevalasi).
1. Queen Salamasina (The first Tupu Tafa’ifa of Samoa to held all Four Titles: Tui-Atua, Tui-A’ana, Vaetamasoalii, and Gatoaitele) was married to Tapumanaia Tonumaipe’a, they begot Fofoaivaoese (girl: eldest “Feagaiga a le Aiga” and line of succession), and Tapumanaia Tapulesatele (boy).
2. Tuia’ana Tuiatua Fofoaivaoese was married to Tauatamaniula’aita, they begot Taufau (girl: eldest “Feagaiga a le Aiga” – wished for her line succession terminated), Sina (girl: second eldest – bestowed line of succession), and Asomua Lemalama (boy).
3. Tuia’ana Tuiatua Sina was married to Tito’iaivao, they begot Faumuina (boy: eldest “Alii o Aiga” Greeted as “Le Tupufia”).
4. Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia was first married to Manalelei or Talaleomalie, they begot Fonoti (boy: eldest “Alii o Aiga” the second Tupu Tafa’ifa of Samoa – Won the War within his kin for the Four Title Kingship of Samoa).
4. Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia was married again to Tu’umaleulua’ialii, they begot Samala’ulu (girl).
4. Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia was married again to Atamulau, they begot Va’afusuaga Tole’afoa (boy: founder of family “Aiga Taulagi”).
5. King Fonoti (The second Tupu Tafa’ifa of Samoa to held all Four Titles: Tui-Atua, Tui-A’ana, Vaetamasoalii, and Gatoaitele) was first married to Fuatino of Satuala family, they begot Muagututi’a (boy: eldest “Alii o Aiga”).
5. King Fonoti (The Tupu Tafa’ifa of Samoa) was married again to Taeleasa’asa of Satuala family, they begot Falegaoti (girl: Greeted as “Ma’opu o Tuala ma Sala”).

King Fonoti Tupu Tafa’ifa of Samoa of his wish “Mavaega” with his younger brother Va’afusuaga Tole’afoa at the Palace of Mulinu’u Lalogafu’afu’a and Sepolata’emo at Lufilufi the Tumua Atua: So Tole’afoa came and sat down by the in-between posts at the rear of the Palace of Mulinu’u at Lufilufi Atua. Again the King spoke: Come, that I may determine our affairs so that your children and mine will fare well. The following were the words of King Fonoti: “The Four High Titles be for me and my children, while the Title Tonumaipe’a be for you and your children.” However, if you ever again reach for my things, you and your children shall be the prey of the creepers (in the grave) and water shall flow below you; if on the other hand I should reach for your things then I and my children shall be seized by the creepers and water shall flow under me.

6. Muagututi’a was first married to Poto, they begot Seutatia (Girl: eldest “Feagaiga a le Aiga” appointed to stay at the Palace of Mulinu’u Lalogafu’afu’a and Sepolata’emo at Lufilufi the Tumua in Atua – King Fonoti line and Title succession).
6. Muagututi’a was married again to Agaitafili, they begot Mata’utia (Boy), Fualau (Boy), and Talopatina (Girl).
6. Muagututi’a was married again to Taumata, they begot Fepulea’i (Boy), and Lagi (Girl).
6. Muagututi’a was married again to Fenunuivao, they had no children and adopted Fuiavailiili (Boy: son of Fuimaono and Oilau at Falealili. Bestowed the first “Tupua” Title and “Tama’aaiga” – Safenunuivao in Falefa).
7. Seutatia was married to Lilomaiava Nailevai’iliili, they begot Nofoatolu Vaeolenofoafia (Boy: eldest “Alii o Aiga” the first “Nofoatolu” Title bestowed at the Palace of Mulinu’u Lalogafu’afu’a and Sepolata’emo in Lufilufi Atua).
8. Nofoatolu Vaeolenofoafia was married to Sinavaiana, they begot Laufeti’iti’i (Boy: eldest “Alii o Aiga” bestowed “King Fonoti” Title and “Nofoatolu” Title at the Palace of Mulinu’u Lalogafu’afu’a and Sepolata’emo in Lufilufi Atua).
9. Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i was married to Va’asa the daughter of Fiame le Sa’o Fa’apito Muagututi’a at the Sacred Family of Salevalasi in Lotofaga Atua, they begot Oliovaigafa (Boy: eldest “Alii o Aiga” bestowed King Fonoti Title. He passed away with no children), Ti’auliva’a (Boy: bestowed Nofoatolu Title), and Lagouta (girl) – [King Fonoti line and Title of Lotofaga Atua – At the Sacred family of Salevalasi].

THE TWO CAPITALS TUMUA: LEULUMOEGA AND LUFILUFI

NU’UAUSALA: the royal seat of LEULUMOEGA (Tumua – the principal place), the land of the Tui-A’ana, where now the English mission stands. Nu’uausala “the extraordinary place” similar to Tui-Manua’s Fale’ula no longer exists in Leulumoega since the English missionaries settled on it. Malae o Vavau; the name of the old inland Malae of Leulumoega, today is called Ma’auga.

MULINU’U: the royal seat of LUFILUFI (Tumua – the principal place), the land of the Tui-Atua. Falenu’utupu Area and Manuo’s Malae. The fine mats which are heaped up in the Orator Chief’s House and are there distributed.

TUMUA MA PULE, ITU’AU MA ALATAUA, AIGA I LE TAI, MA LE VA’A O FONOTI, TAMA MA A LATOU AIGA PO’O AIGA MA A LATOU TAMA.

(”Tama Ma a Latou Aiga po’o Aiga Ma a Latou Tama”; Tama-A-Aiga “Sons of Families”: an addition to as the current fa’alupega of All Samoa after the Colonial period.)

ABOUT EACH ISLAND OF SAMOA

The TUI-MANU’A was the King of Manu’a. UPOLU is called the MOTU O PAPA, because they have The Four Papa Titles, TAFA’IFA which are: TUI-ATUA, TUI-A’ANA, GATOAITELE, VAETAMASOALI’I. SAVAI’I is called MOTU O AO, because they have the Ao Titles which are, TAGALOALAGI (Safune), TONUMAIPE’A (Alataua), LAULUSA (Salemuliaga), ULUPOAO (Puleia), FA’ASUA’IAU (Palauli- Papa), FETAFUNE (Samauga-Mata’utu), LILOMAIAVA (Palauli) and the PULE ONO I SALAFAI, (1) Safotulafai-Fuifatu. (2) Saleaula-Vaitu’utu’u. (3) Safotu-Finao. (4) Asau-Matiamatia’ituau. (5) Satupaitea-Faletoi. (6) Palauli-Vailoa. TUTUILA is called MOTU O TAEMA, because Taema has family there, and it was also called MOTU O SALAI’A, because Taema gave the island of Tutuila to SALAI’A, the daughter of Malietoa Fuaoleto’elau.

25
Sep
08

Tala O Le Tafea O Le Utu a Taufau, Ae Au Le Utu A Sina.

0 Le Tala i le Tafea o le Utu a Taufau, Ae Au le Utu a Sina.

Na gasegase Taufau. Ona fai atu lea: Ia potopoto mai lo tatou aiga ma faleupolu, alu se tili i la’u tama, ia vave mai nei ma te feiloa’i, ua ou vaivai. Ona alu ai lea o le tili i le tama o ta’aseu i gauta o Falealili ma Safata. Ona fai mai lea o Tupuivao: E le sau, e le tusa le ma’i o Taufau ma lo’u mana’o fiaseu.

Ona sau lea o le tama, ua ta’u mai i le tamaita’i, e le sau Tupuivao. Ona toe fa’apea fo’i lea o Taufau: Toe alu se isi i sia’u tama e tili mai nei i le feiloa’i, e fai iai o sio’u ma’i e le fa’atauva’a. Ona alu fo’i lea o le tili, ona fai atu fo’i lea iai: Na ou sau, ua vaivai le ma’i o Taufau, fai mai ta te o atu. Tali Tupuivao: Alu ia oe, ae se’i o’u talia lupe ua pupula.

Ona alu fo’i lea o le tama, ta’u atu ia Taufau: Ua le sau Tupuivao. Toe fai atu le tamaita’i: Toe alu, fai i ai e vave mai, o le a ou oti. Ona toe alu fo’i lea o le tili, ua fai atu le tama ia Tupuivao: Sau ia ta o, ua vaivai le ma’i o le tupu. Tali Tupuivao: Ou te le alu atu, se’i o’u talia lupe o maunu.

Ona toe alu atu fo’i lea, fai atu ia Taufau: “Ua le sau, fai mai se’i nofo, se’i ona talia lupe o maunu”. Ona fai atu lea o Taufau le tupu: Potopoto maia lo tatou aiga ma Tumua; fa’afogafoga mai i la’u upu o le a pa’u atu, “O le a Tafea La’u Utu, ae Au Le Utu a sio’u uso o Sina”. A’o oe Faumuina; aua ne’i e fefe pe’a sau le tamaloa fa’afia saua, au’a e au aiga ia te oe, e au fo’i ia oe faleupolu. A finagalo Tumua e te tupu, e te tupu lava. A o a’u nei, ‘Ua Tafea La’u Utu’.
_ _

Story Of Taufau’s Terminated Line Of Succession, And Bestowed Her Younger Sister Sina.

Taufau was sick. She said: Let our family and faleupolu gather and have a messenger go to my son, have him come quickly to see me once more, for i am weak. The messenger went to the son who was catching pigeons inland of Falealili and Safata. And so Tupuivao said: “I am not coming, Taufau’s sickness is not as great as my desire to catch”. So the man went again and reported to Taufau: Tupuivao is not coming. So the woman said again: Go once more, tell him to come quickly, I am about to die. And the messenger hurried once more to him and said to Tupuivao: Come, let us go, the Queen is very weak. Tupuivao answered: “I will not go until i have caught the pigeons after the full moon”.

So the messenger returned again and said to Taufau: “He is not coming; he said he would stay until he had caught the pigeons after the full moon”. Then Queen Taufau spoke: “Let our family and the Tumua gather; heed my word; as i am growing weak, my own descendants and their line are to be teiminated and my sister Sina’s line is to take it’s place”.

You Faumuina (Sina’s son), have no fear when that fellow comes and wants to make trouble, for the family stands behind you and the faleupolu will follow you. If the Tumua want you to be king, you alone will be king, for I have cut off my own descendants. As Taufau suspected, Tupuivao did not take this lightly but started a war. But he was defeated by Faumuina and exiled to Tutuila, like Va’afusuaga and others.

22
Aug
08

Mafua’aga O Le Ava Fa’atupu I Le Fa’asamoa.

O Lau Aganu’u O Lou Tofi Mai Le Atua:

O LE FA’AVAE, PO O LE AFUAGA MA LE MAFUA’AGA O LE AVA FA’ATUPU I LE AGANU’U MA LE AGAIFANUA A SAMOA, E PEI ONA MAVAEINA E FONOTI LE TUPU IA TOLE’AFOA

O le Ava Fa’atupu I le Fa’asamoa, ma fa’apea fo’i I se Fa’apotopotoga A Samoa Atoa.

“MOTO O LE AVA, PO’O LE MOTO O LE A’LU“.

Igoaipu ole suafa Fonoti le Tupu: “Ua Moko lo oukou Agakogu, ua papa’u le laulau a Kumua, ae fa’asavali oga alu ae kauke Fonoti le kupu”.
Igoaipu ole Matupalapala suafa Fonoti: “Faleupolu usu mai”.

O le Moto iai le Ava Fa’atupu, po’o le Agatonu iai o le Ava Fa’atupu: O le ipu mulimuli lea e moto lea i le Tupu o Fonoti. (O le Tagata lea e Autu ai, po’o le Fa’apitoa, o le mamalu o le Ava Fa’atupu.)

Folafola Ava: Tagata lea e folafola (alagaina) le ava.

La’uga a le folafola ava e fa’apea: Ia ua papa’u le laulau o Tumua, Ae o le a fa’asavali ona a’lu, ae taute Fonoti le Tupu. Pe fa’apea fo’i; O le a ta’i ona a’lu, ae taute Fonoti le Tupu!

A fai la e le’o afio le Tupu e alagaina e Tumua iai le alofi’sa, ona moto lea o le ava ia Tole’afoa o le mafua’aga na tofia ai Tole’afoa e Fonoti le Tupu e moto iai le ava e pei ona ta’ua i le mavaega a le Tupu o Fonoti e fa’apea: “A leai se Tupu e alagaina e Tumua, O le a e Tuia’ana Ave’aumalaga! 0 le a fa’asino fo’i ia te oe upu o le aualuma. O lou aualuma o le a tausi e Leulumoega ma e na ta’i Fasito’otai ma Fasito’outa.”

Ma Ni Isi O Tala Fa’aopopo:

O Le Ma’tafaioi A Le Tupu: E na’o o le Fa’amaepaepa ma le Le Gaoia. Aua o lo’o iai ana Faleupolu e fofogaina sona finagalo, pe a finagaloina.

Eldest Son, Le Tama Matua: O Le Ali’i O Aiga.

Eldest Girl, Le Teine Matua: Feagaiga A Le Aiga. (e mafai na taumafa fa’atasi ma le matai o le aiga)

Younger; O fanau uma La’iti ifo i le Teine Matua: E tautua i le teine matua nei po o le “Feagaiga A Le Aiga.”

O le Tama’ita’i ulumatua o Seutatia: o Le “Feagaiga A Le Aiga” a Muagututi’a (le atali’i o le Tupu o Fonoti) mai i lona Masiofo Muamua lava o Poto. E tautua uma iai le isi to’atele o le fanau a Muagututi’a.

O le Tama’ita’i o Falegaoti: E ta’ua o Le “Ma’opu O Tuala Ma Sa’la.”

_ _

Ina ua malo Fonoti i le taua ma fa’amaonia lona tupu, Ua Tupu Tafa’ifa nei Fonoti. O le taua fo’i lenei e i ai le upu fa’asamoa: “Ua tulituliloaina Mano’o”. Ona to atu ai lea o Matupalapala nei o nu’u ma itumalo sa fesoasoani malosi i lana itu’au, ma isi tele o Matupalapala ua le mai taulia.

“Ua maua le fa’alupega fou o Falefa, O le a’ai a le tupu, po’o le a’ai a Fonoti.”

“Ua maua le fa’alupega fou o Fagaloa, O le Va’a o Fonoti.”

“Ua maua le fa’alupega o Molio’o ma Faleapuna, O le To’o ole fua.”

“Ua maua le fa’alupega fou o Tofaeono. O le faleagafulu i ai o Leulumoega, ae falefitu i ai Lufilufi, ae falevalu iai Samalietoa, ae falefa iai Satunumafono.”

O TOFIGA MA LE MALO O LE TUPU O FONOTI MA LANA MAVAEGA:

FA’ALUPEGA AOAO O SAMOA; Tumua ma Pule, Itu’au ma Alataua, Aiga ile Tai ma le Va’a o Fonoti.

TE’O; ‘O oe o le Anava o Taua, ‘Ma lou Manu Samoa!

FIA’AITAGATA; ‘O au Suafa ia o Fatialofa, ma Auelua. ‘O le a fai i la’ua ma Tulauniu o Atua, ‘Punefu o Atua, ‘To’oto’o o le Tuiatua!

MATA’UTIA; ‘O le Va’a o Fonoti, ‘O le Malu o Ma’auga – Leulumoega, ma Lalogafu’afu’a, Lufilufi. ‘Fea, o le Va’a o Fonoti, ‘O fea fo’i e Fa’aopea ia Atua le Fauono!

MOLIO’O; ‘O oe o le Va’a o Fonoti, ‘O oe o le To’o o le Fua!

LEUTELE (Falefa); ‘O oe o le A’ai o le Tupu o Fonoti! ‘Falefa (District), Sanone, Gagaemalae, Saleapaga, Sagapolu, Falevao, Sauago, Saletele, Uafato.

TOFAEONO; ‘E Ono Pou o Lufilufi, Fitu ia te oe. ‘E Iva Pou o Leulumoega, Sefulu ia te oe. ‘E Fitu Pou o le Malietoa, Valu ia te oe. ‘E Tolu Pou o Satunumafono, Fa ia te oe!

LE AVA A FALEATA E FEVALA’AUA’I; ‘O Faleata, ‘O le Itu Autasi ia Lufilufi ma Leulumoega ma Tuisamau! Additional honours given by King Fonoti. – Faleata, already under Atiogie called ‘Faleo’o O Faiga Malo’. Na fa’apea ai fo’i se fuaitau; “O le sola a Faleata e sola ae vave mai”.

ONA O LE SU’EGA MALO A ASIATA ia Tuiatua Tuia’ana Gatoaitele Vaetamasoali’i Fonoti, O le Tupu Tafa’ifa o Samoa, lea ua tofiaina Asiata; ‘O Le A Falefa Tumua Ia Te Oe! – already three Tumua in Upolu, Lealali in Leulumoega and Malietoa Savea with Fata and Maulolo as Tuisamau. Now Four Tumua to Asiata with King Fonoti Tupu Tafa’ifa of Samoa’s consent.

CHIEF AIONO: Na tofia e le Tupu Tafa’ifa o Fonoti e tali ona lafo (toga) i so’o se mea fai a Samoa, O le La’aufausia, ma lana Igoaipu o le Laveisela po o le Matamatamuliulu; the chief Aiono of Fasito’o-uta may accept mats from public ceremonies as he is entitled to do so by ancient authority of the King Fonoti Tupu Tafa’ifa of Samoa.

CHIEF TAI: O Taimalie o le Utu a Sa-Tuala, ma lana Igoaipu o le Tuitama’ioletupu. O le mauaina e Tai ma Aiono o Mano’o ma le mea na tupu iai, o le mafua’aga lea ma le fuaiupu e fa’apea;” O le tolotolo i Vaialua” Nofoalii.

O LE AGAGA FIAFIA TELE O LE TUPU O FONOTI; ‘Ua avea ai ma tulaga ese i le nofo i le fa’afeagaiga ma le to’aiva. O lea sa ia manatua ai le fa’aeaea a Fenunuti ma Leatuavao le aiga a lona masiofo, e pei o le fetalaiga ‘E Manatua Pule Ae Le Manatua Fa’alaeo’. O le pogai lea na liliu a’e loa ai le Tofa Mamao i Lana Afioga le Tupu, ma pa’u ai lana malelega i lona AIGA-SATUALA a’o potopoto i lona maota i Nu’uausala e fa’apea; ‘Fa’afetai Fenunuti ma Leatuavao i lo Oulua Fa’aeaea, ‘O Lea Ia Amata Atu I Le Aso Nei, ‘Na Avea Oulua Ma MATUA MAVAE O Le AIGA SA-TUALA!

ATAMAIOALI’I; ‘Personal Servant of Tuia’ana Appointed by King Fonoti. It is said the first Atamaioali’i came from Manuleg’a, a former inland village near Palauli. Since he served well and skillfully, King Fonoti said, “you can eat my things because you served me well”. King Fonoti’s food was tabu for others.

A’O TAPUA’I TUMUA I LE FA’ATAFA A LE TUPU O FONOTI; ‘Ua Sa le Sami, ‘Sa le Vao, ‘Sa le Vanimonimo, ‘Ua Pa’ia le Ele’ele. ‘E Sa se isi ona pisa! Na ioe Tumua i le malelega a le Tupu o Fonoti e fa’apea;

MUAGUTUTI’A; ‘O le a e alu ma lou Muagututi’a, ‘Ma lou Fuatino, ‘Ma lou Faumuina, ‘Ma lou Melegalenu’u. ‘E te nofo i Mulifusi. ‘E te tua ia Sa-Tuala, ‘Ae tausi oe e Leulumoega!

APUTIPUTIATOLOULA; ‘O le a e fo’i oe, ‘Ma lou Muagututi’a ma lou Fuatino, ‘Ma lou Melegalenu’u ma lou Faumuina, ‘Ma lau igoaipu o le Fetaia’imauso! e fa’amanatu ai le aso lenei fa’ato’a fetaia’i ai oulua le uso. I se taimi mulimuli ane na fesuia’i ai igoaipu a Tau’iliili ma lona atali’i. ‘O le ala lea o le taumafa o Tau’iliili i le igoaipu o le Fetaia’imauso, au’a o le igoaipu na aumai i le Tupu ua mana’o iai.

LE MAVAEGA A FONOTI LE TUPU; ‘Ona agiagi atu ai lea o Fonoti e fa’apea.. “Tole’afoa e, afio mai o le a totofi a ta mea, au’a le nofo lelei ai o lau fanau ma la’u fanau i le lumana’i. ‘0 le Ao o le Tonumaipe’a, ‘O le a ia te oe ma lau fanau. ‘O le a saofia le Aumaga, o le mea lea e ta’ua ai le aumaga e pa’ia. ‘E te afio i le fala, ‘Na’o oe lava e te nofo i le fala i fafo, ‘E sa seisi o le aumaga e nofo ise fala. ‘A uma ona mama o le ava, e tu lava le tagata i luga ma lana maga’ava ma tu’u i le tanoa, ‘A’o lau maga e tu mai se tasi na te avatua, ona aumai lea o le tanoa tu i ou luma. ‘A leai se Tupu e alagaina e Tumua, ‘O le a e Tuia’ana Ave’aumalaga! ‘0 le a fa’asino fo’i ia te oe upu o le aualuma. ‘O lou aualuma o le a tausi e Leulumoega ma e na ta’i Fasito’otai ma Fasito’outa!”

O PAPA..! O LE A IA TE A’U MA LA’U FANAU! ‘A e toe tago mai i a’u mea, sauaina oe i le aufuefue ma soloa i le vailalo ma lau fanau. ‘A ou tago atu i au mea ia fa’apea fo’i ona soloa a’u i le aufuefue ma tafea i le vailalo ma la’u fanau.

O LE MAVAEGA lea nai i Mulinu’u ma Sepolataemo i Lufilufi Atua, a Fonoti le Tupu ma lona uso o Va’afusu’aga Tole’afoa, fa’apea fo’i ma le tele o tofiga ma isi ua le mai taulia sa faia mai i le Tupu o Fonoti e le mafai ona suia, ‘MA O LO’O TAUSI IAI SAMOA MA ANA MAMALU E O’O MAI I LE ASO.

O LE VAA O FONOTI

Samamea – Maasina – Lona – Taelefaga – Salimu Ma Maauga – Musumusu – Falefa – Sanone – Gagaemalae – Saleapaga – Sagapolu – Falevao – Sauago – Saletele – Uafato – Lalomauga – Manunu – Faleapuna – Lufilufi – Saluafata – Fusi – Salelesi – Safanua – Fagaloa – Solosolo – Luatuanu’u.

KING FONOTI TUPU TAFA’IFA OF SAMOA LINE HEADQUARTER TITLE HELDERS LOTOFAGA ATUA:

King Fonoti Tupu Tafa’ifa – Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i – Fonoti Oliovaigafa – Fonoti Nofoatolu Fata – Fonoti Teoteo Tuipu’avai – Fonoti Fa’aai – Fonoti Falefetafa’i – Fonoti Tuala Sola – Fonoti Lei’o Atanoa – Fonoti Pua’a – Fonoti Fatu – Fonoti Mata’utia Ioane Brown – Fonoti Inu Saufo’i Brown – Fonoti Tuala Le Sa’oali’i Kamilo Brown.

(”e ufiufi a le tama’imoa i le tanoa, ae ioio lava..”)


17
Aug
08

Mavaega A So’oaemalelagi Levalasi.

Mavaega a So’oaemalelagi Levalasi.

Na fa’apotopoto e So’oaemalelagi ona aiga uma, ma ua fai atu i ai. Ua fa’ato’a maua nei se isi alo o Tamaalelagi, ma ua poloa’i mai oute fo’i i Leulumoega. O le a ou sa’uni Malaga iai taeao. A’o outou uma nei, o o’u aiga uma lava outou, au’a o outou o uso ma tuafafine o la’u tane ua fa’amatauaina. O nu’u uma toute i ai, o Fagaloa po’o Amaile, lepa po’o Lotofaga, o o’u aiga lava outou ma o le a ta’ua o Sa-Levalasi.

O Sa-Levalasi o Salevalasi le ulua’i aiga i Atua, o outou lava toute puipui ma fa’amamalu le Tuiatua, ona o togafiti vale a nei mea o Faleupolu. O le toe mana’o lava o Tuiatua Mata’utia ia la soso’o ma le tama lea sa i lo’u manava. A ona ua feagai ma nei aso puapuaga ua tupu ai le fa’alavelave, ua fafano la’u tama. A’o lenei o le a ou alu e vavae le tama a Vaetoifaga ma Tamaalelagi (Salamasina) e fai ma sui o Tuimavave. A ia outou nonofo ma fa’aputu ia tele ni ie-toga, ua tele le mamalu. O la’u auauna fa’amaoni lea o Lesi, o le a fai ma tupu’aga o Salelesi. E nofo ia i Saluafata, o ia ma ni ana fanau ia fai ma ‘Agai’ o le Tuiatua. O la’u mavaega lena ua ou tu’u atu i o outou luma, i le o’u alu ai, Levalasi po’o So’oaemalelagi.

Lesi, o le a lau mea na fai ia Tuimavave? O fea oi i ai? Na tali atu Lesi, Na ou tausia lava fa’alelei. O alualu-toto, o lo’o ta’atia i lalo o le ma’a-tele, va’ava’ai e le ‘Uga’. Ona fai atu lea o So’oaemalelagi i lona leo mamalu, ‘ua lelei, ia e tupu ma si a’u tama, ia e malosi, ‘ia e ola pea i le Uga’ ma ia e maua tagata na fasiotia lo’u tama lelei, ma ia e matu’a taui i ai. Na fa’alogologo tagata uma, ma ua latou iloa, o le ‘Uga’ o le Aitu faa-le-aiga lea tama’ita’i, e le taumate o le a vave fa’ao’o mai ai le malaia i’e na mafua ai ona fasiotia Mata’utia.

16
Aug
08

Mafua’aga Na Falefa ai Tumua ia Asiata Ona O Fonoti Tupu Tafa’ifa.

Tofiga A Malietoa Savea:
“O oe Lealali, o le a e alu ma lou TUMUA e te nofo i Aana, ae o oe Tuna o le a e alu ma lou ITUAU e te nofo i Faleata, ae o oe Fata o le a e alu ma lou ALATAUA i tua i le la itu o le Tuamasaga e te nofo mai ai, ma o le mafua’aga lea o le igoa o lea itumalo o Safata, ae o le a ou nofo atu foi ma lou TUMUA i lenei itu o le motu ma ou pulea atu le atunuu”.

Ua o’o nei ina ua fa’alogo ane Suga ma Paepule, le fanau a Leifi mai Aleipata, ua malepe Faleali’i a Malietoa, ona laua o mai loa lea ia Malietoa ua augani ane i ai fa’apea, “Faamolemole lau Susuga i le Malietoa, toe sasa’a le Fafao, o tofiga o lo’o tautua Suga”. Ona tali lea o Malietoa fa’apea, “Talofa e, ua oulua o’o mai ua ta’ape uma atu tama ma mea, ae ui i lea, o maia, o le TUMUA lea na ia te au, o le a aveatu ai so oulua TUMUA.

Ona malaga loa lea o Suga ma Paepule ma lo la Tumua lea o loo i LUFILUFI nei, o lea la ua tolu ai nei Tumua i Upolu. O Lealali i LEULUMOEGA ma Malietoa Savea lea ua ia Fata ma Maulolo, lea ua taua o TUISAMAU . A’o le Tumua o Asiata na to ane mai ia Tuiatua Fonoti, o lea ua Falefa ai Tumua ia Asiata, ona o le suega Malo a Asiata ia ‘Tuiatua Tuia’ana Gatoaitele Vaetamasoali’i Fonoti”, “o le Tupu Tafa’ifa o Samoa”, lea ua tofiaina Asiata, o le a falefa Tumua ia te oe. Ona usu loa lea o Malietoa Savea ia Ama’amaula le tama’ita’i Tuanai ona faaee loa lea o le gafa o tama o Malietoa Ganasavea, Umusavea ma Upoluasavea, toe usu foi ia Luafatasaga le alo o Taemanutavae i Sili ona faaee lea o le gafa o Malietoa Uilamatutu Faiga, o Malietoa Faiga lava lea na fai lona aso i tagata.

_ _

15
Aug
08

Mafua’aga Ua Avea Ai Fenunuti Ma Leatuavao O Falese’ela Ma Matua Mavae O Le Aiga Sa-Tuala.

ONA USU lea O FONOTI TUPU ia FUATINO le alo o To’alepai o Satapuala fa’ae’e le gafa:- O le ali’i O MUAGUTUTI’A, toe usu FONOTI TUPU ia TA’ELE’ASA’ASA le alo o Tautaiolefue o Lealatele i Savai’i fa’ae’e le gafa:- O le teine O FALEGAOTI. O nei lava gafa e tau uma i le Tuia’ana, O iai le muagagana e fa’apea: “O LE GAFA O TUIA’ANA UA SO’O.”

MAFUA’AGA UA AVEA AI FENUNUTI MA LEATUAVAO O FALESE’ELA MA MATUA MAVAE O LE AIGA SA-TUALA.

O le Matupalpala Po’o le Mavaega a Fonoti Tupu I le Fa’aeaea A Fenunuti ma Leatuavao.

E TELE OLOA MA MEA TAUA A LE MALO O SAMOA, A’O LE OLOA SILI NA TAUA, E LE MA FA’ATAULIA, O I’E O LE MALO LA IA. O LE MALO O SAMOA I ANAMUA, E NA’O LE ONO LAVA I’E O LE MALO SA IAI.

O LE TASI O NEI I’E O LE MALO E IGOA O LE “GOGOTAGI”

O LENEI I’E SA LALAGA INA E PU’ALOA LE ALOFAFINE O TUSA LE TULAFALE LAUILOA O LUFILUFI. O LENEI GALUEGA FITA SA FAIA LEA I LE ULUFANUA E IGOA IA VA’AUA I GAUTA O LUFILUFI. E TELE NI TAUSAGA SA LALAGA INA AI LENEI I’E AE SA FA’AIU INA LAVA MA LE MANUIA, MA SA MATAGOFIE TELE LEA I’E. O LE AOAULI O LE TASI ASO NA FA’AIU AI LENEI GALUEGA, O LE TAIMI TONU LAVA NA FA’AUMA AI LE MATALALAGA MULIMULI, NA FA’ALOGO INA AI LE TAGI LEO TELE O LE MANULELE O LE GOGO I LUGA O LE FALE SA FAI AI LEA GALUEGA. SA TELE LE FIAFIA O LE TEINE I LE ILOILO VA’AI O LE FA’AUMAINA O LANA I’E, O LEA SA IA FA’APEA ATU AI, UA MAUA LE IGOA O LA’U I’E O LE “GOGOTAGI”.

– –

(1) USUIA PU’ALOA E LE ALI’I O SAMAILA MAI FALESE’ELA, FAAEE LE GAFA:- O SAMAILA IA FUTI (tama), MA AVEGATOLOA (teine).
(2) USUIA AVEGATOLOA E MALUFAITOAGA O LE AIGA SA-TUALA, FAAEE LE GAFA:- O FENUNUTI (tama).
(3) USU FENUNUTI IA UITUAFANUA LE ALO O TAILAU, FAAEE LE GAFA:- O SINAMULIVANUIANA (teine).
(4) TOE USU FENUNUTI IA TINOVAO LE ALO O LOTUANU’U, FAAEE LE GAFA:- O TAUTAIOLEFUE (tama), MA MAUAILEGALU (teine).
(5) TOE USU FENUNUTI IA FITIOTAGIA LE ALO O AUSALILO, FAAEE LE GAFA:- O LEATUAVAO (tama).
(6) USUIA SINAMULIVANUIANA-SEUITUIMANU’A E TO’ALEPAIAALI’I MAI SATAPUALA, FAAEE LE GAFA:- O SU’AFAIGA (tama), LAUMATALELEI (teine), FUATINO (teine), MELEGALENU’U (teine).
(7) USUIA FUATINO E FONOTI TUPU TAFA’IFA, FAAEE LE GAFA:- O MUAGUTUTI’A (tama).

– –

INA UA UMA ONA E’E E LEULUMOEGA PAPA O LE TUIA’ANA IA FONOTI, NA AVEA LE ALI’I MA TUPU: NA E’E FO’I IA TE IA LE TUIATUA, GATOAITELE MA LE VAETAMASOAALI’I, UA TUPU TAFA’IFA NEI FONOTI. ONA FAI LEA O LE AOTELEGA O I’E O LE PAPA A LE AIGA SA-TUALA E TALI ATU AI I’E O LE PAPA IA LEULUMOEGA E TUSA AI MA PAPA O LE TUIA’ANA NA E’E I LE LATOU TAMA.

SA TELE NI I’E LELEI O LE AOTELEGA, A’O LE I’E NA SILISILI LE MATAGOFIE, O LE I’E LEA O LE TAMA O LE TINA O FUATINO MA LE TUAGANE O LE TINA O FUATINO, O FENUNUTI MA LEATUAVAO. O LE I’E LEA NA FAI A’I I’E O LE PAPA NA TALI ATU IA LEULUMOEGA MO LE PAPA O LE TUIA’ANA. SA TELE LE FIAFIA A LE TO’AIVA (LEULUMOEGA) I LE MATAGOFIE O LE I’E NA FAI A’I I’E.

O LE AGAGA FIAFIA LEA SA VA’AIA LAVA I LE TUPU, MA UA AVEA AI LEA MA MEA UA TULAGA “ESE AI LENEI NOFO I LE FA’AFEAGAIGA MA LE TO’AIVA”. O SE TULAGA SA FIAFIA TELE AI LE TUPU MA O LEA SA IA MANATUA AI LE FA’AEAEA A FENUNUTI MA LEATUAVAO LE AIGA O LONA MASIOFO, FA’APEI O LE TASI FETALAIGA “E MANATUA PULE AE LE MANATUA FA’ALAEO”. O LE POGAI TONU LEA NA LILIU A’E LOA AI LE TOFA MAMAO I LANA AFIOGA LE TUPU, MA PA’U AI LANA MALELEGA I LONA AIGA-SATUALA A’ O POTOPOTO I LONA MAOTA I NU’UAUSALA E FA’APEA “FA’AFETAI FENUNUTI MA LEATUAVAO I LO OULUA FA’AEAEA, O LEA IA AMATA ATU I LE ASO NEI, NA AVEA OULUA MA MATUA MAVAE O LE AIGA SA-TUALA..”

_ _

12
Aug
08

O Le Mavaega A Fonoti Le Tupu Tafa’ifa O Samoa: Image version

05
Aug
08

King Fonoti Tafa’ifa Was The Only Tafa’ifa and The Last Since Queen Salamasina Tafa’ifa

TUPU TAFA’IFA OF SAMOA: And the only person to hold the Tafa’ifa since Salamasina was Fonoti, also known very well as Fonoti the King!

The following are statements written in the history book ‘Lagaga’ by Malama Meleisea

There are number of points of view about the papa Titles and the office of Tafa’ifa in the history of Samoa prior to 1830. While it is agreed that Salamasina was the first Tafa’ifa there is no agreement as to whether the Tafa’ifa was held continuously after that time or whether it was not held again until the 1800’s. The four titles Had been passed down in the Sa Tupua descent line since the time of Salamasina. This tradition says that I’amafana in his mavaega (his dying testament) gave the titles to Malietoa Vainu’upo in 1802. Malietoa received the Gatoaitele and Tamasoalii titles from Afega and Safata. Malietoa Vainu’upo won the titles Tuia’ana and Tuiatua after Tamafaiga was killed in 1829 which made him Tafa’ifa.

“The case for Malietoa asserted that he held the four papa titles and was tafa’ifa, Lauaki Namaluaulu Mamoe of Safotulafai in Savaii, asserted that Malietoa had no such recognition. He claimed that Malietoa held none of the titles, not even that of Malietoa, since none had been bestowed by Samoan custom. In this contention Lauaki was supported by the Orators of Malie and Manono.”

Then another tradition says that from 1810 the most powerful chief was Tamafaiga of Manono who gave himself the title as ‘Tupu o Salafai’. According to this tradition, the only person to hold the Tafa’ifa since Salamasina was Fonoti who was known as Fonoti the King!

Another is the history book  called ‘O Tama A Aiga’ by A Morgan Tuimaleali’ifano. He had written a few a like to one as follows:

“The first Tafa’ifa was Salamasina, from Salamasina to the seventeenth century, Sa Tupua dominated the office of Tafa’ifa.” The book goes on about helders to Tafa’ifa’s!  And never realized Tuimaleali’ifano was a Tafa’ifa..? according to what this book is saying..

In regards to Salamasina the first Tafa’ifa then Tupua Tafa’ifa, what happened to King Fonoti? The same Fonoti as stated on all Samoa historical nationally Fa’alupega. Secondly; a fa’apotopoto uma Samoa atoa, e fai le ava fa’atupu.. O ai e moto iai le ava? o Fonoti. Silafia o Fonoti o le Tupu Tafa’ifa o Samoa, o lona atali’i o Muagututi’a, lea e iai lona atali’i fai o Fuiavailili mafua’aga o le ulua’i Tupua ma le ulua’i Tama-a-aiga.  E fa’ai’u atu ai, E Tupu a le Tupu ia, ae Tama’aiga ia Tama’aiga. “O Samoa Ua Uma Ona Fa’ata’oto Ona Tofiga. E Leai Se Vave Na te Suia”.

A fai la e le’o afio le Tupu o Fonoti e alagaina e Tumua iai le alofi’sa, ona moto lea o le ava ia Tole’afoa o le mafua’aga na tofia ai Tole’afoa e Fonoti le Tupu e moto iai le ava e pei ona ta’ua i lana mavaega ma Tole’afoa e fa’apea; “A leai se Tupu e alagaina e Tumua, o le a e Tuia’ana Ave’aumalaga! O le a fa’asino ia te oe upu o le aualuma. O lou aualuma o le a tausi e Leulumoega!”

THE TWO TUPU TAFA’IFA OF SAMOA BY SAMOAN CUSTOMS:

Salamasina Tupu Tafa’ifa; (So’oa’emalelagi Levalasi of Atua gave her niece and adopted child Salamasina the honour for the four Papa titles) Queen Salamasina was the first Tupu Tafa’ifa around 1570.

Fonoti Tupu Tafa’ifa; “Since The Paegauo War amongst his Kin.” The War war for the Papa titles to proclaim the four sided Kingship. It Involved all of Upolu and Savai’i. And Fonoti ultimately won the war with the support of all Orators and districts that fought for him became Fonoti Tupu Tafa’ifa of Samoa. King Fonoti conferred many honours upon those chiefs and Districts that had fought for him and such honours and privileges are honoured by the “Tumua and Pule” down to the present time. King Fonoti also granted Ulualofaiga complete power over Fagaloa District and in addition he gave Ulualofaiga the village of Amanave in Tutuila. This village is controlled in this manner right down to the present day and the authority as recognised by the American Government., Government etc. the America Govt. for Tutuila right down to this present time.

And there was no other war ever since or even recorded in history that anyone had raised against King Fonoti Tupu Tafa’ifa to claim the four Papa titles, nor through his Kingly lineage the ‘Sa-Fonoti’ right to this present time. The following is King Fonoti Tupu Tafa’ifa’s words in his wish: “The Four High Titles Be For Me And My Children”.

O Tupu Tafa’ifa o Fonoti ma Salamasina o lo’o lagomau i le Aiga Pa’ia o Salevalasi i Mulifusi ma Tanumaleu, po’o le Malae o Papa i Lotofaga, Atua.

ABOUT TUPU TAFA’IFA OF SAMOA

Queen Salamasina the first person to posses all four titles: Tui-A’ana, Tui-Atua, Gatoaitele, and Vaetamasoalii, up to our days this is called ‘Tafa’ifa’. Each title chiefs namely has two supporters who on festive occasions sit to the right and left of the Tupu Tafa’ifa. These supporters are called tafa’i or tu’itu’i. As with all other offices in Samoa, these too are privileges of certain families and are associated with bearers of that family name. For the Tui-A’ana title they are the chiefs Umaga and Pasese; for the Tui-Atua title, Tupa’i and Ta’inau; for the title Gatoaitele, the two paramount orators Fata and Maulolo; and for the title Vaetamasoalii lastly the two orators Fuga and Mauava of Safata. At the Tafa’ifa all four seats of government distribute themselves alongside the King; in general Leulumoega and Lufilufi sit to the left, Afega and Safata to the right.

This symbol of the real Samoan Kingdom has been retained until today since the days of its establishment by warrior Goddess Nafanua and Tupa’i Vaililigi of the Tonumaipe’a line, which may have been taken place around 1500. Usually A’ana led out in the conferring of his title, followed by Atua, then Afega and Safata. Queen Salamasina the first Tupu Tafa’ifa, was succeeded in a direct line of descent by a series of Tui-A’ana, then each bearing four titles, deserve special mentioned of King Fonoti Tupu Tafa’ifa, the total recognition of his Kingship was preceded by winning a violent battle amongst his kin Samala’ulu and Va’afusuaga Tole’afoa (the three children of Tui-A’ana Faumuina le Tupufia by different mothers) that involved the whole of Samoa which furnished King Fonoti Tupu Tafa’ifa as sat upon his throne, opportunities to bestow marks of distinction. Thus King Fonoti Tupu Tafa’ifa conferred upon chiefs and the village communities Faleapuna and Fagaloa the right to call themselves “Va’a o Fonoti” (Fonoti’s ship: as stated on All Samoa Fa’alupega) since they had fought for him very courageously in the battle for sovereignty, a distinction which has been retained to this day. It was the mark of distinction of his real Kingdom that King Fonoti Tupu Tafa’ifa was able to issue such decrees and appointments (tofiga) which were looked upon as dogmas.

The Following All Samoa Fa’alupega from Two Occasions: (1.) TUMUA MA PULE; from the four wars by warrior Goddess Nafanua for the titles, and Tupa’i Vaililigi bestowed the four titles to Salamasina. (2.) AIGA I LE TAI, VA’A O FONOTI, and ITU’AU MA ALATAUA; from the war for the four titles of Tui-A’ana Faumuina’s Tupufia his three children; Fonoti, Samala’ulu and Va’afusuaga Tole’afoa. All of Samoa involved in this war, Fonoti won and was bestowed the four titles; by Samoan Customs. (the four titles: Tui-Atua, Tui-A’ana, Gatoaitele, and Vaetamasoali’i; as Tupu Tafa’ifa of Samoa).

(”e ufiufi a le tama’imoa i le tanoa, ae ioio lava..”)




BLOG CALENDAR

May 2024
M T W T F S S
 12345
6789101112
13141516171819
20212223242526
2728293031  

BLOG TOP CLICKS

  • None

BLOG STATS

  • 225,958 hits

BLOG ARCHIVE