Posts Tagged ‘Tuiatua

03
Apr
09

Fonoti: Seutatia: Nofoa-tolu: TuiAtua: Maota o Mulinu’u I Lufilufi o Tumua Atua.

GAFA O FONOTI LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA, MA LE AIGA SA-TUALA MA SALA

Mafua’aga O Le Suafa: Fonoti

Na malaga Manalelei mai Leulumoega i lona aiga i Lotofaga e totoma, e mana’o Tuia’ana Tuiatua Faumuina i se I’e (toga) e alu ai lana malaga e a’ami lona uso taufeagai o Tupuivao. E malaga Manalelei e totoma o mamafa i lona ma’itaga. Ona to’ai lea o Manalelei ia Tupuola i Tanumaleu. Ua taunu’u Manalelei ona fai ai lea o lo la ava ma Tupuola, o le ava o le feiloaiga. Ua uma lo la ava, ona fono lea ile ti. Ua uma ona fa’amatala lea e le tamaita’i ia Tupuola le auga o lana malaga, ona e fia malaga lona ali’i o Faumuina e a’ami Tupuivao o fa’asala i Tutuila, ae leai se toga e ave ai le malaga a lona ali’i. Ua toe pau lava ia o mea o lo’o ia Faumuina ua sau ma ia, ole mutia ma le ma’a. Ona soisoi loa lea o le ali’i o Tupuola ma fa’apea atu, a! matua leo malie lau tala. O le’a fo’i le malaga a le tamaita’i o Manalelei, ona fai ai lea o a la upu ma Tupuola. Ona fa’apea atu lea o Tupuola ile tamaita’i, sauia o lea tu’u lou igoa o Manalelei, ae o le’a e igoa ia “Talaleomalie” ona ole “malie o lau tala” i mea na’e sau ma oe. O I’e ia e lua, ole I’e e ave ai le malaga a lou ali’i i Tutuila. Ole tasi I’e, ole I’e o le nofo a lou alo. A alo oe le tamaita’i ona fa’aigoa lea ia “Fonoti”, e manatua ai lo ta’ua ava na “Fono nei ile ti”. Ua uma lo la ava taumavae ua fono fo’i ile ti.

TUI-FITI LE TUPU ANAMUA O FITI:
1. Usu Tui-Fiti ia Si’uuilasisifo le alo o Tui-Atua Puluitua faae’e le gafa o Fata po’o Fata-igoatele (tama). [: Suafa “Fata” o Lotofaga le Aiga Salevalasi]
2. Usu #2 Fata po’o Fataigoatele ia Sinasinavaiao le alo o Tuiatua Fogalepulu o Etemuli faae’e le gafa, o Fata (ii), po’o Fata-levave (tama).
3. Usu Fata (ii), po’o Fatalevave ile tama’ita’i o Fulu’ula-ale-matoto o le ilamutu o Tui-Fiti i Lotofaga, fa’aee le gafa: o Leu (teine).
4. Usuia Leu e Matasepu o Lepa, fa’aee le gafa: o Tau’iliili (tama), ma Talalaufala (teine).
TUI-ATUA LE TUPU O ATUA:
5. Usu mai le Tuiatua Fa’asoutele o Ti’avea ia Talalaufala, fa’aee le gafa: o Fililesalue (teine).
6. Usuia Fililesalue e Leali’ifanovalevale i Palauli, fa’aee le gafa: o Popoai (teine), Taufaito’a (teine).
TUI-TOGA LE TUPU O TONGA:
7. Usuia Popoai e le #1 Tui-Toga (viii), faaee le gafa o o Togialelei (maliu, e le’i usu gafa), ma Tuiavi’i (tama: fa’avae a gafa o Tuifa’asisina, Tauaaletoa ma Unisialetoa)
8. Usuia Taufaito’a e le #2 Tui-Toga (viii), fa’aee le gafa o Tui-Toga Puipuifatu (tama).
9. Usu Tui-Toga Puipuifatu ia Pulu-mata-moana le alo o Hulu-a-talala o Toga, fa’aee le gafa o Tui-Toga Manaia (tama: na usu ia Nafanua), ma Tui-Toga Faisautele (tama).
TUI-MANU’A LE TUPU ANAMUA O MANU’A:
10. Usu Tui-Toga Faisautele ia Painu’ulasi le alo o Tui-Manu’a Ali’atama le Tupu o Manu’a, fa’aee le gafa: o Vaetoefaga (teine), ma Ulualofaiga (tama).
TUI-A’ANA TAMALELAGI: FA’AVAE LE AIGA SA-TUALA; MA LE AIGA SA-LEVALASI ATUA:
11. Usuia Vaetoefaga le alo o Tui-Toga Faisautele e Tuia’ana Tamalelagi le atali’i o Tuia’ana Tagaloa Selaginato ma Vaetamasoali’i, fa’aee le gafa o Salamasina (teine).
[: Ole Ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa, na e’e iai Papa e fa ole Tuia’ana, Tuiatua, Vaetamasoalii, ma le Gatoaitele mai ia Nafanua, male tamafai a So’oaemalelagi Levalasi le fa’avae ole Aiga Salevalasi, e uso o la tina ma Tuia’ana Tamalelagi na usu muamua ia Namoaitele maua le tamaulumatua o Tuala, Ole Alii o Aiga, ma le fa’avae ole Aiga Sa-Tuala. O Aiga nei e lua o Samoa. Na mavae ai le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Salamasina ia Aiga ma Tumua i lona fa’atafa i Lotofaga: O Aiga e lua, ua Pa’ia ole Aiga Sa-Levalasi ma le Aiga Sa-Tuala e tausi i Papa ma Aiga, ma latou toga ua pa’ia ole Pulu ma le Leuleu].
SALAMASINA LE ULUA’I TUPU TAFA’IFA O SAMOA: LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI ATUA:
12. Usuia Salamasina le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Samoa e Tonumaipe’a Tapumanaia le alo o Tonumaipe’a Saumaipe’a o Auala i Savai’i, fa’aee le gafa: o Fofoaivaoese [teine: Na fa’asolo iai Pa’ia ma Papa ole Tupu], ma Tapumanaia (ii) [tama: Na e’e iai le Ao o le Satele i Falealili: Tapuolesatele].
13. Usuia Tuia’ana Tuiatua Fofoaivaoese e Tauatamaniula’aita le alo o Valasi-I-Ologa le Aiga Tonumaipe’a i Satupa’itea Savai’i, fa’aee le gafa: o Taufau (teine: Na tafea lana Utu), Sina (teine: Na au lana Utu), ma Asomua Lemalama (tama).
14. Usuia Tuia’ana Tuiatua Sina e Tito’iaivao o Faleatiu i A’ana, fa’aee le gafa: o Faumuina Le Tupufia (tama ulumatua ‘Ole Alii o aiga’) [: E fa’alupe Ole “Tupufia” au’a e fia Tupu uma lana fanau].
15. Usu #1 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Manalelei po’o Talaleomalie le alo o Vaovasa i Gataivai Savai’i, fa’aee le gafa: o Fonoti (tama ulumatua ‘Ole Ali’i o Aiga’).
[: Ole Tupu Tafa’ifa o Samoa, ole Tuia’ana, Tuiatua, Vaetamasoalii, ma le Gatoaitele. Ole taua mo Papa e fa, e ta’ua ole “taua ole Paegauo ale Tupufia” o Fonoti ma ona uso taufeagai o Va’afusuaga Tole’afoa ma le teine o Samala’ulu po’o ai a Tupu o Samoa. Na manumalo Fonoti ona o le tulaga fulisia o Samoa sa lagolago ia te ia. Ole Mavaega a Fonoti le Tupu Tafa’ifa ma lona uso; “O Papa e fa, ole a ia te a’u ma la’u fanau, a ole Ao o Tonumaipe’a ia oe Tole’afoa ma lau Fanau”].
16. Toe usu #2 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Tu’umaleulua’iali’i le afafine o Manu’aifua i Afega, fa’aee le gafa: o Samala’ulu (teine)
[: Na ia tofiga Alipia, Ole matua na togi. A’o tofiga ia Tanuvasa, Ole itu lua iai o A’ana].
17. Toe usu #3 Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia ia Atamulau le afafine o Segi i Amoa, Fa’asaleleaga i Savai’i, fa’aee le gafa: o Va’afusuaga Tole’afoa (tama)
[: Ole Ao le Tonumaipe’a, mai tofiga a le Tupu o Fonoti. Ma le fa’avae ole Aiga Taulagi].
FONOTI LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA: LE AIGA PAIA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
18. Usu #1 Fonoti le Tupu Tafa’ifa ia Fuatino le alo o To’alepaiali’i i Satapuala Aiga Satuala, fa’aee le gafa: o Muagututi’a (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’).
[: Tofiga o Muagututi’a, Na ioe Tumua ile malelega a le Tupu o Fonoti e fa’apea; Muagututi’a, O le a e alu ma lou Muagututi’a, lou Fuatino, lou Faumuina ma lou Melegalenu’u. E te nofo i Mulifusi. E te tua ia Sa-Tuala, Ae tausi oe e Leulumoega].
19. Toe usu #2 Fonoti le Tupu Tafa’ifa ia Taeleasa’asa le afafine o Tautaiolefoe o Lealatele i Savai’i Aiga Satuala, fa’aee le gafa: o Falegaoti (teine: E ta’ua Ole “Ma’opu o Tuala ma Sala”).
USUGA A MUAGUTUTI’A E FA (4) LE ATALII O LE TUPU TAFA’IFA O FONOTI:
20. Usu #1 Muagututi’a ia Poto le alo Amituana’i Manaia o Si’ufaitoto’a i Faleata, fa’aee le gafa: o Seutatia (teine ulumatua ‘Feagaiga ale Aiga’).
[: Ole Mavaega a Muagututi’a, Ole teine ulumatua “feagaiga a le aiga” o Seutatia na tofia e ala’ala ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Luiflufi o Tumua Atua. O lo’o iai le suafa ma le Maota o Seutatia i Mulinu’u Lufilufi e o’o mai ile aso].
21. Toe usu #2 Muagututi’a ia Agaitafili le afafine o Lilo Seve o Salega i Savai’i, fa’aee le gafa: o Mata’utia (tama), Fualau (tama), ma Talopatina (teine).
22. Toe usu #3 Muagututi’a ia Taumata le afafine o Toa’ali’i i Saluafata, fa’aee le gafa: o Fepulea’i (tama), ma Lagi (teine: E tau le gafa ia Mata’afa Fa’asuamaleaui i Amaile).
23. Toe usu #4 Muagututi’a ia Fenunuivao le afafine o Iuli i Falefa, fa’aee le gafa: e le fanau, Fuiava’iliili (tama fai).
[: Ole atali’i o Fuimaono ma Oilau i Falealili. Sa tali iai Satuala, “Ia Ifo Tonu Le Fuiniu I Le Lapalapa”. Na Saesae Laufa’i ai Tumua, ma e’e iai le ulua’i suafa “Tupua” ma le ulua’i “Tama-a-aiga” ia Fuiavailili, au’a e tele aiga ole tama: fa’avae Aiga Sa-Tupua].
FONOTI TUPU TAFA’IFA LE AIGA SA-FONOTI I LOTOFAGA ATUA: LUFILUFI O TUMUA:
24. Usuia Seutatia o Mulinu’u i Lufilufi e Lilomaiava Nailevai’iliili o Palauli i Savai’i, fa’aee le gafa: o Nofoa-tolu Lilomaiava Vae-ole-nofoa-fia (tama: Suafa Nofoatolu o Lufilufi).
[: Ole ulua’i suafa “Nofoatolu” o Lufilufi lea na fa’aee ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua. E fa’amanatu ai le usuga lea a Seutatia ma Lilomaiva Nailevaiiliili Vaeolenofofia – Satuimalufilufi. Ole uiga o le Nofoa-tolu po’o le Vae-ole-nofoa-fia e fa’amanatu ai ia suafa ole Lilomaiava i afioaga nei e tolu fa’apea (1.) Ole suafa Lilomaiava i Palauli i Vai’iliili, (2.) Ole suafa Lilomaiava i Sagafili po’o Satuimalufilufi, (3.) Ole suafa Lilomaiava i Finao i Safotu i Savai’i].
25. Usu Nofoatolu Lilomaiava Vaeolenofoafia ia Sinaivaiana le alo o Va’afusuaga o Faga i Savai’i, fa’aee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i (tama: Fonoti o Lotofaga Atua).
[: Fonoti o Lotofaga Atua. O le toe nofoia mai o le suafa o Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua.].
FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
26. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le alo o Fiame Muagututi’a le Sa’ofaapito ma le Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti i Lotofaga Atua].

O LE FA’ALUPEGA O SAMOA: Samoa Atoa.
Tulouna oe Pule
Tulouna a Tumua
Tulouna Alataua ma Itu’au
Tulouna Aiga i le tai
Tulouna le Va’a o Fonoti

O LE FA’ALUPEGA O LOTOFAGA: Mata’tufu, Lotofaga, Vavau.
Tulouna pa’ia o le Aiga Salevalasi ma la latou tama
Lau afioga a le sa’o fa’apito Fiame ma lou faleagafulu
Maliu mai ali’imau o faleupolu
Susu mai le va’a taumualasi
Ma le Aiga Sa-Sitagata
Alaalata’i le mamalu o le Faleatua

GAFA O LILOMAIAVA VAE-OLE-NOFOA-FIA: PALAULI: SATUIMALUFILUFI: SAFOTU

Mafua’aga O Le Suafa: Lilomaiava

Na alu e galue ia Tiumalumatua. Ona alu ifo lea i tai o ta’atia le atu. Ona fesili lea; Se atu lea mai fea? Ona tali atu lea o lo latou aiga; o le atu na sau ma le toeaina o Lilo mai ava (old man Lilo brought it from the reef channel). Ona fa’apea lea o le alii; Ua lelei, ua maua le igoa o sio’u atalii o Tiumalumalilomaiava.

TUI-FITI LE TUPU ANAMUA O FITI:
1. Usu Tui-Fiti ia Si’uuilasisifo le alo o Tui-Atua Puluitua faae’e le gafa o Fata po’o Fata-igoatele (tama). [: Suafa “Fata” o Lotofaga le Aiga Salevalasi]
2. Usu #2 Fata po’o Fataigoatele ia Sinasinavaiao le alo o Tuiatua Fogalepulu o Etemuli faae’e le gafa, o Fata (ii), po’o Fata-levave (tama).
3. Usu Fata (ii), po’o Fatalevave ile tama’ita’i o Fulu’ula-ale-matoto o le ilamutu o Tui-Fiti i Lotofaga, fa’aee le gafa: o Leu (teine).
4. Usuia Leu e Matasepu o Lepa, fa’aee le gafa: o Tau’iliili (tama), ma Talalaufala (teine).
TUI-ATUA LE TUPU O ATUA:
5. Usu mai le Tuiatua Fa’asoutele o Ti’avea ia Talalaufala, fa’aee le gafa: o Fililesalue (teine).
6. Usuia Fililesalue e Leali’ifanovalevale i Palauli, fa’aee le gafa: o Popoai (teine), Taufaito’a (teine).
TUI-TOGA LE TUPU O TONGA:
7. Usuia Popoai e le #1 Tui-Toga (viii), faaee le gafa: o Togialelei (maliu, e le’i usu gafa), ma Tuiavi’i (tama).
8. Usuia Taufaito’a e le #2 Tui-Toga (viii), fa’aee le gafa o Tui-Toga Puipuifatu (tama: Fanaua Tui-Toga Manaia na usu ia Nafanua, Tui-Toga Faisautele na usu ia Painuulasi)
9. Usu Tuiavi’i ia Siaposuisui le afafine o Pei i Sagafili, faaee le gafa: o Tuifa’asisina.
10. Toe usu ia Tuiavi’i ia Letele Talaeia le afafine o Mata’afa i Ululoloa Faleata, fa’aee le gafa o Taua’aletoa (tama: tala le gafa ia Mata’afa Amaile), ma Unisialetoa (teine: tala le gafa ia Manalelei Talaleomalie, le tina ole Tupu o Fonoti).
LILOMAIAVA: VAE-OLE-NOFOA-FIA: PALAULI, SAGAFILI/SATUIMALUFILUFI, SAFOTU:
11. Usu Tuifa’asisina ia Ta’atiaifaleolo le afafine o Taito i Satapuala, faaee le gafa: o Tiumalumatua.
12. Usu Tiumalumatua ia Maseimaava le afafine o Ugapo i Falealupo, faaee le gafa: o Tuimalumalilomaiava.
13. Usu Tiumalumalilomaiava ia Fuataifa’aula le afafine o Silofau i Papa, faaee le gafa: o Lilomaiava Nailevaiiliili, ma Tumailagi.
14. Toe usu Tiumalumalilomaiava ia Tusanilefaiaao le afafine o manu’alesa i Safata, faaee le gafa: o Toeolesulusulu.
USUGA A LILOMAIAVA NAILEVAIILIILI VAE-OLE-NOFOA-FIA: OLE VA’A-NOFOA-TOLU:
15. Usu Lilomaiava Nailevaiiliili i le alo o Mata’afa i Palauli, faaee le gafa: o Salu.
16. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Lamagautuloa le alo o Masoe i Asau, faaee le gafa: o Leilua, Faliuga, Tauavamea, ma Lomialagi (teine).
17. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Talaepa mai Siumu, faaee le gafa: o Tilafono, Fa’avaoga, ma Ufagapiu (teine).
18. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Tunupu’e le alo o Valomua i Satupaitea, faaee le gafa: o Seve, ma Tilimafana.
19. Toe usuia e Lilomaiava Nailevaiiliili ia Leofao(uso o Tunupu’e) le isi alo o Valomua i Satupaitea, faaee le gafa: o Aiolupotea Nonumea, ma Aigagalefili (teine).
20. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Sinagautaala le afafine o Tuitele i Leone, faaee le gafa: o Momo, ma I’aulualo.
21. Toe usu Lilomaiava Nailevaiiliili ia Samala’ulu le afafine o Faumuina i Faleata, faaee le gafa: o Le-tama-a-le-aitu-ma-le-tagata.
NOFOA-TOLU VAE-OLE-NOFOA-FIA SEUTATIA LE MAOTA O MULINUU I LUFILUFI ATUA:
O le ulua’i suafa Nofoa-tolu lea i Lufilufi. O le uiga o le suafa Vae-ole-nofoa-fia po o le Va’a-nofoa-tolu e fa’amanatu ai ia suafa o le Lilomaiava i afioaga nei e tolu fa’apea:
1. O le suafa Lilomaiava i Palauli i Vai’iliili.
2. O le suafa Lilomaiava i Sagafili po’o Satuimalufilufi.
3. O le suafa Lilomaiava i Finao i Safotu i Savaii.
FONOTI TUPU TAFA’IFA LE AIGA SA-FONOTI I LOTOFAGA ATUA: LUFILUFI O TUMUA:
22. Usu Lilomaiava Nailevaiiliili o Palauli ia Seutatia o Mulinu’u i Lufilufi (le afafine ulumatua ‘feagaiga ale aiga’ o Muagututi’a le atalii o le Tupu o Fonoti, ia Poto le afafine o Amituana’i Manaia o Si’ufaitoto’a o Faleata), faaee le gafa: o Nofoa-tolu Lilomaiava Vae-ole-nofoa-fia (tama: Suafa Nofoatolu o Lufilufi)
[: Ole ulua’i suafa “Nofoatolu” o Lufilufi lea na fa’aee ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua. E fa’amanatu ai le usuga lea a Seutatia ma Lilomaiva Nailevaiiliili Vaeolenofofia – Satuimalufilufi].
23. Usu Nofoatolu Lilomaiava Vaeolenofoafia ia Sinaivaiana le afaine o Va’afusuaga o Faga i Savaii, faaee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i (tama: Fonoti o Lotofaga Atua)
[: Fonoti o Lotofaga Atua. O le toe nofoia mai o le suafa o Fonoti le Tupu Tafa’ifa o Samoa ile Maota o Mulinu’u Lalogafu’afu’a ma Sepolata’emo i Lufilufi o Tumua Atua.].
FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
24. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le afafine o Fiame Muagututi’a le Sa’ofa’apito ma le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama: ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti o Lotofaga Atua].

AOAO TETELE FA’ALUPEGA LUFILUFI:
Susu mai oe le Tapa’aulefano, o lau susuga Lufilufi ma lau Saofa’iga,
Susu mai le Vainalelepa ma le Mulita’i, ole Fetalaiga i lo outou To’aono,
Susu mai le Tuiatua ma ou Tu’itu’i,
Susu mai lau susuga a le Nofoa sa,
Susu mai le Togia’i ole Tuiatua Aveaumalaga,
Alala mai Leausa na e Ituau ai, ma e Alataua a’i,
Afio maia le Tapa’au Fa’asisina lau Afioga a le Tama’ita’i Seutatia na e alala ile Mulinu’u.

O LE FA’ALUPEGA O SAGAFILI: Sagafili, Palauli ma Safotu; e ta’ua o le Nofoafia. O itumalo ia e tolu o le aiga SaLilomaiava e latou te e’e ina fa’atasi le suafa: Lilomaiava.
Tulouna oe Satuimalufilufi
Tulouna oe le itu’au tasi
Tulouna oe le malu Ma’auga
Tulouna a lau fetalaiga a Pei
Susu mai lou tapa’au ‘o Tuifa’asisina
Susu mai Nofoafia (Sagafili, Palauli ma Safotu).

TOFIGA OLE MALO A LE TUPU TAFA’IFA O SAMOA O FONOTI

FA’ALUPEGA AOAOA O SAMOA: Tumua ma Pule, Itu’au ma Alataua, Aiga ile tai ma le Va’a o Fonoti.
TE’O; ‘O oe o le Anava o Taua, ‘Ma lou Manu Samoa.
FIA’AITAGATA; ‘O au Suafa ia o Fatialofa, ma Auelua. ‘O le a fai i la’ua ma Tulauniu o Atua, ‘Punefu o Atua, ‘To’oto’o o le Tuiatua.
MATA’UTIA; ‘O le Va’a o Fonoti, ‘O le Malu o Ma’auga – Leulumoega, ma Lalogafu’afu’a, Lufilufi. ‘Fea, o le Va’a o Fonoti, ‘O fea fo’i e Fa’aopea ia Atua le Fauono.
MOLIO’O; ‘O oe o le Va’a o Fonoti, ‘O oe o le To’o o le Fua.
LEUTELE; (Falefa), ‘O oe o le A’ai o le Tupu o Fonoti. ‘Falefa (District); Sanone, Gagaemalae, Saleapaga, Sagapolu, Falevao, Sauago, Saletele, Uafato.
TOFAEONO; ‘E Ono Pou o Lufilufi, Fitu ia te oe. ‘E Iva Pou o Leulumoega, Sefulu ia te oe. ‘E Fitu Pou o le Malietoa, Valu ia te oe. ‘E Tolu Pou o Satunumafono, Fa ia te oe.
TUMUA O ASIATA; Ole a Falefa Tumua ia te oe. (Sa’iliga Malo o Asiata ia Fonoti)
OLE VA’A O FONOTI: Samamea, Maasina, Lona, Taelefaga, Salimu Ma Maauga, Musumusu, Falefa, Sanone, Gagaemalae, Saleapaga, Sagapolu, Falevao, Sauago, Saletele, Uafato, Lalomauga, Manunu, Faleapuna, Lufilufi, Saluafata, Fusi, Salelesi, Safanua, Fagaloa, Solosolo, Luatuanu’u.

MAVAEGA A FONOTI LE TUPU MA LONA USO O TOLE’AFOA

Na iloa atu e tumua ua afio atu Tole’afoa, ona faiatu lea, afio mai i le Maota e te lua talatala ma le Tupu. Tali Tole’afoa, leai oute ava i tumua, ua lava a’u i lalo o le ulu lea. Ae sa augani atu lona aiga ma Tumua, afio ane ia i le maota. Na faofale loa Tole’afoa ma sa faa’alia lava lona fa’aaloalo ia Fonoti, ua fa’ae’e o ia i le pou pepe o leisi tala o le maota i Mulinuu ma Sepolataemo.

Ona agiagi atu ai lea o le Tupu Fonoti e fa’apea: “Tole’afoa e, afio mai o le a totofi a ta mea, au’a le nofo lelei ai o lau fanau ma la’u fanau i le lumana’i. O le Ao o le Tonumaipe’a, o le a ia te oe ma lau fanau. O le a e saofia le Aumaga, o le mea lea e ta’ua ai le aumaga e pa’ia. Ona ole Ao o Tonumaipe’a ua i ai. E te afio i le fala, Na’o oe lava e te nofo i le fala i fafo, E sa seisi o le aumaga e nofo ise fala. A uma ona mama o le ava, e tu lava le tagata i luga ma lana maga’ava ma tu’u i le tanoa, a’o lau maga e tu mai se tasi na te avatua, ona aumai lea o le tanoa tu i ou luma. A leai se Tupu e alagaina e Tumua, O le a e Tuia’ana Ave’aumalaga! 0 le a fa’asino fo’i ia te oe upu o le aualuma. O lou aualuma o le a tausi e Leulumoega ma e na ta i Fasito’otai ma Fasito’outa.”

O Papa e Fa, O Le A Ia Te A’u Ma La’u Fanau. A e toe tago mai i a’u mea, sauaina oe i le aufuefue ma soloa i le vailalo ma lau fanau. A ou tago atu i au mea ia fa’apea fo’i ona soloa a’u i le aufuefue ma tafea i le vailalo ma la’u fanau.

O le mavaega lea nai i Mulinu’u ma Sepolata’emo i Lufilufi Atua, a le Tupu o Fonoti ma lona uso o Va’afusu’aga Tole’afoa. O lo’o tausi iai Samoa i lenei mavaega e o’o mai i lea so.

O Tofiga ole Tupu o Fonoti i lana fanau o Muagututi’a male teine o Falenaoti:
Na ioe Tumua i le malelega a le Tupu o Fonoti e fa’apea: MUAGUTUTI’A, O le a e alu ma lou Muagututi’a, Ma lou Fuatino, Ma lou Faumuina, Ma lou Melegalenu’u. E te nofo i Mulifusi. E te tua ia Sa-Tuala, Ae tausi oe e Leulumoega.
Ole teine o FALENAOTI: Ole MA’OPU O TUALA ma SALA.

E tele isi mea ta’ua na maua mai e tagata i le na aso mai tofiga a le Tupu ina o le a maliu. Tai nane fo’i ma tofiga uma mai lona Malo ma le tele o isi ua le maitaulia, o lea lava e o’o mai i lea so ana tulaga mamalu. E le mafai ona suia ma o lo’o aga’i pea iai fa’aupuga a Samoa i ana mea e fai. Fai mai le Tupu o Fonoti, “E lelepa ia te a’u le vai.” E le toe faia nisi tofiga ma nisi mavaega ua gata ai ia te ia. “O Samoa ua uma ona tofi”.

FA’ALUPEGA O LE VA’A O FONOTI:
Afio o Ulualofaiga ma le matua o Talamaivao
Le pa’ia i le to’afa ma e na ta’ita’i ma Atua Lefauono
Le afio o le Gafa, ma le Aiga pa’ia o Salevalasi
Lo la to’alua o Laumea ma Olaaiga ma Puleifia.

FA’ALUPEGA O FAGALOA: Taelefaga
Tulouna Aiga pa’ia o Salevalasi
Afio le Tui-Atua ma le Atigaga
Tulouna Oe le Va’a o Fonoti.

FONOTI, VA’ASA: FIAME SA’OFAAPITO LE AIGA PA’IA O SA-LEVALASI I LOTOFAGA ATUA:
26. Usu Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i o Mulinu’u i Lufilufi ia Va’asa le alo o Fiame Muagututi’a le Sa’ofaapito ma le Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Oliovaigafa (tama ulumatua ‘O le Alii o aiga’), Nofoatolu Ti’auliva’a (i), ma Lagouta (teine) – [Sa-Fonoti i Lotofaga Atua].
[: O Va’asa o le alo o Fiame Muagututiá, ole tasi ole to’afa o lo’o fa’alupe nei i Lotofaga Atua o “Alo-tau-tino ole Sa’ofa’apito ua Fiame”. Ole to’afa lenei e filifili po’o ai so latou suli e nofoia le suafa Fiame, pe’a avanoa. Na usu Fiame Muagututi’a ia Masu le alo o Sitagata Timalesa o Lotofaga fotuai mai o Leaegalesolo (tama), Fuiava’iliili (tama), Va’asa (teine), ma Va’aloa (teine)].
27. [: O Fonoti Oliovaigafa na ai ali’i mai iai Molio’o ma le Ailaoa e fai ma o latou Ali’i e iai le ulua’i Suafa Fonoti sa ala’ala i lona Maota o ‘Vainiu’ i Faleapuna. Na maliu ai lava le Ali’i ma sa lagomau ai lava. E pa, e leai sona suli].
28. Usu Nofoatolu Ti’auliva’a (i) ia Tamasailau le afafine o Lualemana o Asu i Tutuila, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Ti’auliva’a (ii).
29. Usu #1 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Sologaliua le afafine o Sialega o Nu’uuli i Tutuila, fa’aee le gafa: o Fonoti Nofoatolu Fata (tama ulumatua ‘O le Alii o Aiga’), ma Taelimu.
30. Toe usu #2 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Timaima le afafine o Lolo Salulu o Salani i Falealili, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Tamasipani (tama), ma Fualeva (teine).
31. Toe usu #3 Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) ia Sina le afafine o Gaugau i Sapapali’i, fa’aee le gafa: o Nofoatolu Salatielu (tama), ma Nofoatolu Fata (tama).
32. Usu Fonoti Nofoatolu Fata ia Teoteo Taufagalupe le afafine o Seinafolava i Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Fonoti Teoteo Tuipu’avai (tama).
33. Usu Fonoti Teoteo Tuipu’avai ia Saumaloto le alo o Tuala Tamalelagi o Safa’atoa i Lefaga, fa’aee le gafa: o Muiamana (teine ulumatua ‘Feagaiga ale Aiga’), Fonoti Tuala Sola (tama), Gauifaiva Samuela (tama), Poto (teine), ma Fipe (teine).
34. Usuia Muiamana e Teleso o Si’umu, fa’aee le gafa: o Fonoti Pua’a (tama), Lasela (teine), ma Leota Tafilipepe Ioane (tama).
35. Toe usuia Muiamana e Tafea Elise le alo o Lupe Tafea Tuai’ipuniu ma Fonoti LeTaupe Tuipalepale o Matatufu Lotofaga Atua, fa’aee le gafa: o Tafea Lomano Maioa (tama).
36. Usu Tafea Lomano Maioa ia Anne Vaelua Brown le afafine o Tuimanu’a Alexander Brown o Ti’avea Aleipata, fa’aee le gafa: Ola Mika Brown (tama), Fonoti Mata’utia Ioane Brown (tama), Tasala Brown (tama), Bella Brown (teine), ma Fiava’ai Brown (teine).
[: Ua toe fetaia’i i I’u o Gafa o Aiga e Lua ia Sa-Levalasi ma Sa-Tuala].
37. Usu Hon Fonoti Mata’utia Ioane Brown ole Aiga Pa’ia o Salevalasi i Lotofaga Atua ia Luisa ole Aiga Satuala ma le alo o L.M.S. Pastor Rev. Ieremia Manulesa FS Mata’utia Tuala o Sataua, Lealatele, Leauva’a ma Amoa i Savai’i ma Upolu, fa’aee le gafa e to’a sefulu ma le lua le fanau: o Uatogitau Alosio Fonoti Brown (tama), Fonoti Letaupe Ioane Jr Brown [tama: Fonoti Letaupe o Matatufu 1953], 38. Fonoti Inu Saufo’i Brown [tama: na soso’o ile Fonoti o Lotofaga Atua 1975], Hon Teoteo Asiasi’au Tiatia Sauso’o Fonoti Brown [tama: Faipule ole Malo 1973/1984], 39. Fonoti Tuala Le Sa’oalii Kamilo Brown [tama: Ole Sa’oalii o Satuala 1963, ma le Fonoti o Lotofaga Atua 2003 o’o mai ile aso], Falesefuluotualamasala Judith Fonoti Brown (teine), Lili’i Sae Benedict Fonoti Brown (tama), Lemalu Galusina Lalogafau Lui Paulo Asalemo Fonoti Brown (tama), Sailivao Peter Fonoti Brown (tama), Feiloa’ivao Paulo Fonoti Brown (tama), Tagaloamamana Inu Tulo Fonoti Brown (tama), ma Samala’ulu Otila Fonoti Brown (teine).

Tupu Tafa’ifa o Salamasina ma Fonoti o lo’o lagomau i le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Mulifusi ma Tanumaleu, po’o le Malae o Papa i Lotofaga, Atua.

AIGA E LUA O SAMOA: Na fa’avae mai ile Tuia’ana Tamaalelagi ma lona falesefulu. Ole Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi ma le Aiga Fa’alagilagi Le Aiga Sa-Tuala. O Aiga fa’avae ma le faitaulia a ia e lua o lo’o ta’oto ai gafa Tautupu ma gafa Tautamali’i o Samoa. Na mavae ai fo’i le ulua’i Tupu Tafa’ifa o Salamasina ia Tumua ma Aiga mai i lona fa’atafa i Lotofaga, ua pa’ia o aiga e lua ole Aiga Paia o Sa-Levalasi male Aiga Sa-Tuala e tausi i Papa ma Aiga, ma latou toga ua pa’ia ole Pulu male Leuleu.

The Current Successor: Ole tofa le Afioga o Fonoti Tuala Le Sa’oalii Kamilo Brown o Lotofaga le Aiga Pa’ia o SaLevalasi i Lotofaga Atua, ma le Aiga SaTuala ma Sala.

(”e ufiufi a le tama’imoa i le tanoa, ae ioio lava..”)

MAOTA O SEUTATIA I MULINU’U LALOGAFU’AFU’A MA SEPOLATA’EMO I LUFILUFI O TUMUA ATUA

Maota o Seutatia i Mulinu'u Lalogafu'afu'a ma Sepolata'emo i Lufilufi o Tumua Atua———————————————————————————-

11
Mar
09

The Constitution And The Fa’alupega Of All Samoa: By Dr Kramer: 1897 to 1901.

THE CONSTITUTION AND THE FA’ALUPEGA OF ALL SAMOA

By Dr. Augustin Kramer: Translated by Dr. Theodore Verhaaren: Researched in Samoa from 1897 to 1901.

According to the history of the constitution presented above, it and the fa’alupega resulting from it, assume the following form: We find that the Kingdom of Samoa is linked to the possession of certain titles (four) which are conferred by the places of government of A’ana, Atua and Tuamasaga; and there in fact only certain families of orator chiefs have the right to confer these titles. The king, ruling at a given time, designates his successor (in most cases one of his sons), taking into consideration not only the latter’s personal qualities but also in particular his mother’s distinguished blood line, because he knows that in view of the wealth of his maternal family, the tumua (Leulumoega and Lufilufi) look with special favour upon such designation. If the successor has extensive family connections, being a tamaaiga “son of families”, he is certain to be chosen. If a paramount chief possesses the four titles Tui-A’ana, Tui-Atua, Gatoaitele and Tamasoali’i, he is called tafa’ifa and King of Samoa (tupu o Samoa). The title Malietoa has nothing to do with kingship, just as little as f.i. the title Mata’afa. Here the statements in Stuebel p.104 are not correct. By Samoa in this connection is meant Upolu including Manono and Apolima, Savai’i, and Tutuila including Aunu’u, while Manu’a does not participate in matters concerning western kings. Since moreover Atua’s administration of Tutuila is only rather loose and divided, the new regulations of the political situation (the assumption of a protectorate regime over Tutuila and Manu’a by the United States) will represent no significant changes in the matter of kingships as such. The king had nothing to do with the inner affairs of his kingdom. Each district governs itself, the orator chiefs thus authorised calling a meeting of the whole district at the place of government, as may be so reviewed in the fa ‘alupega of the principal places of Upolu. Each district is divided into a certain number of communities (village communities), which govern themselves in like manner. Even if the whole kingdom has need to establish a policy, the tumua calls a general fono, which in most cases takes place in Leulumoega. Since even in ancient times only Upolu and Savai’i were involved, the composition of this fono was and remains the same, as may be observed in the following fa’alupega, the greeting with which the first orator chief of Leulumoega named Alipia opens the great fono at Leulumoega, his place of government.

FA’ALUPEGA OF ALL SAMOA: THE GREAT HONOURS OF ALL SAMOA.

TULOUNA A TUMUA, (Greeted the Tumua. Leulumoega and Lufilufi, and a mark of respect here also applied to Afega, the place of government of the Tuamasaga district; otherwise normally Laumua in differentiation from the Tumua)
TULOUNA OE PULE, (Greeted you Pule. This designation refers to Safotulafai, the mightiest of the six places of government of Savaii and thus also to all of Savai’i)
TULOUNA ITU’AU MA ALATAUA, (Greeted Itu’au and Alataua. Refers to Safata and Faleata in Tuamasaga)
TULOUNA AIGA I LE TAI, (Greeted the family of the sea. Honouring designation for the little island of Manono)
TULOUNA A LE VA’A O FONOTI, (Greeted the ship of Fonoti. Honouring designation for all the districts, villages and chiefs by King Fonoti).

NOTE: This All Samoa Fa’alupega from Two Occasions: (1.) TUMUA MA PULE; from the four wars by warrior Goddess Nafanua for the titles, and Tupa’i to bestowed the four titles to Salamasina. (2.) AIGA I LE TAI, VA’A O FONOTI, and ITU’AU MA ALATAUA; from the war for the four titles of Tui-A’ana Faumuina’s Tupufia his three children; Fonoti, Samala’ulu and Va’afusuaga Tole’afoa. All of Samoa involved in this war, Fonoti won and was bestowed the four titles; by Samoan Customs. (the four titles: Tui-Atua, Tui-A’ana, Gatoaitele, and Vaetamasoali’i; as Tupu Tafa’ifa of Samoa).

Queen Salamasina’s line of succession to the High Titles: Tui-A’ana – Aiga o Salevalasi.
Tui-A’ana Tamalelagi was married to Vaetoefaga the daughter of the Tui-Toga, they begot Salamasina (Girl: adopted by her untie Levalasi, the founder of Aiga o Salevalasi).
1. Queen Salamasina (The first Tupu Tafa’ifa of Samoa to held all Four Titles: Tui-Atua, Tui-A’ana, Vaetamasoalii, and Gatoaitele) was married to Tapumanaia Tonumaipe’a, they begot Fofoaivaoese (girl: eldest “Feagaiga a le Aiga” and line of succession), and Tapumanaia Tapulesatele (boy).
2. Tuia’ana Tuiatua Fofoaivaoese was married to Tauatamaniula’aita, they begot Taufau (girl: eldest “Feagaiga a le Aiga” – wished for her line succession terminated), Sina (girl: second eldest – bestowed line of succession), and Asomua Lemalama (boy).
3. Tuia’ana Tuiatua Sina was married to Tito’iaivao, they begot Faumuina (boy: eldest “Alii o Aiga” Greeted as “Le Tupufia”).
4. Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia was first married to Manalelei or Talaleomalie, they begot Fonoti (boy: eldest “Alii o Aiga” the second Tupu Tafa’ifa of Samoa – Won the War within his kin for the Four Title Kingship of Samoa).
4. Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia was married again to Tu’umaleulua’ialii, they begot Samala’ulu (girl).
4. Tuia’ana Tuiatua Faumuina le Tupufia was married again to Atamulau, they begot Va’afusuaga Tole’afoa (boy: founder of family “Aiga Taulagi”).
5. King Fonoti (The second Tupu Tafa’ifa of Samoa to held all Four Titles: Tui-Atua, Tui-A’ana, Vaetamasoalii, and Gatoaitele) was first married to Fuatino of Satuala family, they begot Muagututi’a (boy: eldest “Alii o Aiga”).
5. King Fonoti (The Tupu Tafa’ifa of Samoa) was married again to Taeleasa’asa of Satuala family, they begot Falegaoti (girl: Greeted as “Ma’opu o Tuala ma Sala”).

King Fonoti Tupu Tafa’ifa of Samoa of his wish “Mavaega” with his younger brother Va’afusuaga Tole’afoa at the Palace of Mulinu’u Lalogafu’afu’a and Sepolata’emo at Lufilufi the Tumua Atua: So Tole’afoa came and sat down by the in-between posts at the rear of the Palace of Mulinu’u at Lufilufi Atua. Again the King spoke: Come, that I may determine our affairs so that your children and mine will fare well. The following were the words of King Fonoti: “The Four High Titles be for me and my children, while the Title Tonumaipe’a be for you and your children.” However, if you ever again reach for my things, you and your children shall be the prey of the creepers (in the grave) and water shall flow below you; if on the other hand I should reach for your things then I and my children shall be seized by the creepers and water shall flow under me.

6. Muagututi’a was first married to Poto, they begot Seutatia (Girl: eldest “Feagaiga a le Aiga” appointed to stay at the Palace of Mulinu’u Lalogafu’afu’a and Sepolata’emo at Lufilufi the Tumua in Atua – King Fonoti line and Title succession).
6. Muagututi’a was married again to Agaitafili, they begot Mata’utia (Boy), Fualau (Boy), and Talopatina (Girl).
6. Muagututi’a was married again to Taumata, they begot Fepulea’i (Boy), and Lagi (Girl).
6. Muagututi’a was married again to Fenunuivao, they had no children and adopted Fuiavailiili (Boy: son of Fuimaono and Oilau at Falealili. Bestowed the first “Tupua” Title and “Tama’aaiga” – Safenunuivao in Falefa).
7. Seutatia was married to Lilomaiava Nailevai’iliili, they begot Nofoatolu Vaeolenofoafia (Boy: eldest “Alii o Aiga” the first “Nofoatolu” Title bestowed at the Palace of Mulinu’u Lalogafu’afu’a and Sepolata’emo in Lufilufi Atua).
8. Nofoatolu Vaeolenofoafia was married to Sinavaiana, they begot Laufeti’iti’i (Boy: eldest “Alii o Aiga” bestowed “King Fonoti” Title and “Nofoatolu” Title at the Palace of Mulinu’u Lalogafu’afu’a and Sepolata’emo in Lufilufi Atua).
9. Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i was married to Va’asa the daughter of Fiame le Sa’o Fa’apito Muagututi’a at the Sacred Family of Salevalasi in Lotofaga Atua, they begot Oliovaigafa (Boy: eldest “Alii o Aiga” bestowed King Fonoti Title. He passed away with no children), Ti’auliva’a (Boy: bestowed Nofoatolu Title), and Lagouta (girl) – [King Fonoti line and Title of Lotofaga Atua – At the Sacred family of Salevalasi].

THE TWO CAPITALS TUMUA: LEULUMOEGA AND LUFILUFI

NU’UAUSALA: the royal seat of LEULUMOEGA (Tumua – the principal place), the land of the Tui-A’ana, where now the English mission stands. Nu’uausala “the extraordinary place” similar to Tui-Manua’s Fale’ula no longer exists in Leulumoega since the English missionaries settled on it. Malae o Vavau; the name of the old inland Malae of Leulumoega, today is called Ma’auga.

MULINU’U: the royal seat of LUFILUFI (Tumua – the principal place), the land of the Tui-Atua. Falenu’utupu Area and Manuo’s Malae. The fine mats which are heaped up in the Orator Chief’s House and are there distributed.

TUMUA MA PULE, ITU’AU MA ALATAUA, AIGA I LE TAI, MA LE VA’A O FONOTI, TAMA MA A LATOU AIGA PO’O AIGA MA A LATOU TAMA.

(”Tama Ma a Latou Aiga po’o Aiga Ma a Latou Tama”; Tama-A-Aiga “Sons of Families”: an addition to as the current fa’alupega of All Samoa after the Colonial period.)

ABOUT EACH ISLAND OF SAMOA

The TUI-MANU’A was the King of Manu’a. UPOLU is called the MOTU O PAPA, because they have The Four Papa Titles, TAFA’IFA which are: TUI-ATUA, TUI-A’ANA, GATOAITELE, VAETAMASOALI’I. SAVAI’I is called MOTU O AO, because they have the Ao Titles which are, TAGALOALAGI (Safune), TONUMAIPE’A (Alataua), LAULUSA (Salemuliaga), ULUPOAO (Puleia), FA’ASUA’IAU (Palauli- Papa), FETAFUNE (Samauga-Mata’utu), LILOMAIAVA (Palauli) and the PULE ONO I SALAFAI, (1) Safotulafai-Fuifatu. (2) Saleaula-Vaitu’utu’u. (3) Safotu-Finao. (4) Asau-Matiamatia’ituau. (5) Satupaitea-Faletoi. (6) Palauli-Vailoa. TUTUILA is called MOTU O TAEMA, because Taema has family there, and it was also called MOTU O SALAI’A, because Taema gave the island of Tutuila to SALAI’A, the daughter of Malietoa Fuaoleto’elau.

25
Sep
08

Tala O Le Tafea O Le Utu a Taufau, Ae Au Le Utu A Sina.

0 Le Tala i le Tafea o le Utu a Taufau, Ae Au le Utu a Sina.

Na gasegase Taufau. Ona fai atu lea: Ia potopoto mai lo tatou aiga ma faleupolu, alu se tili i la’u tama, ia vave mai nei ma te feiloa’i, ua ou vaivai. Ona alu ai lea o le tili i le tama o ta’aseu i gauta o Falealili ma Safata. Ona fai mai lea o Tupuivao: E le sau, e le tusa le ma’i o Taufau ma lo’u mana’o fiaseu.

Ona sau lea o le tama, ua ta’u mai i le tamaita’i, e le sau Tupuivao. Ona toe fa’apea fo’i lea o Taufau: Toe alu se isi i sia’u tama e tili mai nei i le feiloa’i, e fai iai o sio’u ma’i e le fa’atauva’a. Ona alu fo’i lea o le tili, ona fai atu fo’i lea iai: Na ou sau, ua vaivai le ma’i o Taufau, fai mai ta te o atu. Tali Tupuivao: Alu ia oe, ae se’i o’u talia lupe ua pupula.

Ona alu fo’i lea o le tama, ta’u atu ia Taufau: Ua le sau Tupuivao. Toe fai atu le tamaita’i: Toe alu, fai i ai e vave mai, o le a ou oti. Ona toe alu fo’i lea o le tili, ua fai atu le tama ia Tupuivao: Sau ia ta o, ua vaivai le ma’i o le tupu. Tali Tupuivao: Ou te le alu atu, se’i o’u talia lupe o maunu.

Ona toe alu atu fo’i lea, fai atu ia Taufau: “Ua le sau, fai mai se’i nofo, se’i ona talia lupe o maunu”. Ona fai atu lea o Taufau le tupu: Potopoto maia lo tatou aiga ma Tumua; fa’afogafoga mai i la’u upu o le a pa’u atu, “O le a Tafea La’u Utu, ae Au Le Utu a sio’u uso o Sina”. A’o oe Faumuina; aua ne’i e fefe pe’a sau le tamaloa fa’afia saua, au’a e au aiga ia te oe, e au fo’i ia oe faleupolu. A finagalo Tumua e te tupu, e te tupu lava. A o a’u nei, ‘Ua Tafea La’u Utu’.
_ _

Story Of Taufau’s Terminated Line Of Succession, And Bestowed Her Younger Sister Sina.

Taufau was sick. She said: Let our family and faleupolu gather and have a messenger go to my son, have him come quickly to see me once more, for i am weak. The messenger went to the son who was catching pigeons inland of Falealili and Safata. And so Tupuivao said: “I am not coming, Taufau’s sickness is not as great as my desire to catch”. So the man went again and reported to Taufau: Tupuivao is not coming. So the woman said again: Go once more, tell him to come quickly, I am about to die. And the messenger hurried once more to him and said to Tupuivao: Come, let us go, the Queen is very weak. Tupuivao answered: “I will not go until i have caught the pigeons after the full moon”.

So the messenger returned again and said to Taufau: “He is not coming; he said he would stay until he had caught the pigeons after the full moon”. Then Queen Taufau spoke: “Let our family and the Tumua gather; heed my word; as i am growing weak, my own descendants and their line are to be teiminated and my sister Sina’s line is to take it’s place”.

You Faumuina (Sina’s son), have no fear when that fellow comes and wants to make trouble, for the family stands behind you and the faleupolu will follow you. If the Tumua want you to be king, you alone will be king, for I have cut off my own descendants. As Taufau suspected, Tupuivao did not take this lightly but started a war. But he was defeated by Faumuina and exiled to Tutuila, like Va’afusuaga and others.

17
Aug
08

Tu’umalo O Tuiatua Mata’utia Fa’atulou, le to’alua O So’oaemalelagi.

Tu’umalo o Tuiatua Mata’utia Fa’atulou.

Ona tautu lea ole fale o Leifi ma Tautolo ia Mata’utia ile tama’ita’i o So’oaemalelagi Levalasi. Ona nofo ai lea So’oaemalelagi Levalasi ia Tui-atua Mata’utia Fa’atulou. O le aumoega lenei e iai le upu fa’asamoa o faia nei, “tau ose mea e ala ai”. O le aumoega lenei fa’ato’a maua ai le igoa o Mata’utia: Mata’utia Fa’atulou. Na fiafia tele So’oaemalelagi Levalasi i le manaia o Aleipata ma le alofa i lona to’alua fou, ua olioli tele ai ma manuia lona olaga ina pe ana le seinoa le amio faitogafiti a Leifi ma Tauloto.Ua aliali nei le a’ano o mea na tauanau ai Mata’utia e fa’aipoipo mo So’oaemalelagi Levalasi,o le fia aumai lea o Papa e fa! o lo’o ia Nafanua mo Atua. La te le’i o iai i le tama’ita’i ma lo la manatu fa’apito, a ua fa’aui ane i lana tane, aua ua la iloa e malosi ai le la pule I mea tau suafa ma mea tau faletua. Ae na te’ena vave e Mata’utia lo la manatu. Ua uma ona iloa e Mata’utia e le mafia e A’ana ona tu’u mai o lena Papa se’iloga ua fao fa’amalosi, ma o le uiga la o se taua fo’i. A’o Mata’utia e mana’o tele i le filemu ma le fealofani. Ua le malilie o Leifi ma Tauloto o le te’ena o lo la taofi e le ali’i, ua o i aiga ma saga mafaufau atili. Ua mavae ni aso, ona toe o ane fo’i lea i le ali’i e tauanau pea. A ua atili ai ona mau o le finagalo o Mata’utia, ma ua totama’i tele ai le ali’i i tulafale, aua ua aliali mai lo la loto fa’amaualuga e fia pule aoao i Upolu ma Savai’i.

Ua o’o i le tasi aso, ua fa’alogoina e tulafale o Papa e fa! Ua folafola ia So’oaemalelagi Levalasi i lana malaga na alu i Falealupo. Na manatu loa e sili ona foa’i tonu i le tama’ita’i. E le taumate o le a avea lona alofa i lana tane ma mea nate talia ai ona fa’ae’e uma papa e fa ia Mata’utia. E le o fea, na te’ena mamao i la’ua e le faletua. E tasi lava le loto o So’oaemalelagi Levalasi ia toe fo’i atu Papa i le nu’u moni o e latou ia Papa, ae na o le Tuiatua ua tatau lea mo lana tane. Ua atili ai ona le malilie mana’o fa’aalualu o Leifi ma Tauloto.

Ua mavae ni isi masina, ua fa’ateleina pea le fiafia ma le fealofani o le ulugali’i a Mata’utia ma So’oaemalelagi Levalasi. O le tasi aso a’o la tofafa, na fa’alogo a’e ai So’oaemalelagi Levalasi ua savali le tagata i lo la fale. Na ia nofo a’e i luga, ae ua iloa se tasi, a’o lo’o tofa pea Mata’utia i ona tafatafa. Na liliu le ali’i ma fa’afuase’i ona e’e ma le tiga tele. Na tago atu So’oaemalelagi Levalasi po o le a, ae te’i ina ua va’aia le foto na tuia ai lona itu. O le fasioti e le taumate, au’a e le o le foto ea ua masani ona fasiotia ai ali’i? Talofa e, ua oso mai le isi auauna toga a So’oaemalelagi ua taumafai ona tipi ese le foto ona o le fia lavea’iina o le soifua o le ali’i. Ae paga, ua ulu le ona o le foto ua tigaina tele le ali’i ma ua vave lava ona maliu ai. O le puapuaga tele le mea ua o’o ia So’oaemalelagi Levalasi. Na ia masalomia tagata na faia le galuega leaga ma ua teu i lona loto nate le’i tautala ai. Ua fa’anoanoa Atua uma i le maliu fa’afuase’i o le latou ali’i pele. Oi talofa i le tagata na ia fasiotia pe ana iloa.

Ua mavae ni nai aso ina ua uma le lagi o Mata’utia, ma le mafatia tele o So’oaemalelagi Levalasi i le maliu o lona to’alua pele, e le taumate o le mea lea na fafano ai le ma’itaga o le tama’ita’i ua fanau mai o le alualu-toto. O le alualu-toto la lea na maua ai le tama o lo’o ta’ua i le gafa o ”Tuimavave” lona igoa.

– –

Mavaega a So’oaemalelagi Levalasi

Na fa’apotopoto e So’oaemalelagi Levalasi ona Aiga uma, ma ua fai atu i ai. Ua fa’ato’a maua nei se isi alo o Tuia’ana Tamaalelagi, ma ua poloa’i mai oute fo’i i Leulumoega. O le a ou sa’uni malaga iai taeao. A’o outou uma nei, o o’u Aiga uma lava outou, au’a o outou o uso ma tuafafine o la’u tane ua fa’amatauaina. O nu’u uma toute i ai, o Fagaloa po’o Amaile, Lepa po’o Lotofaga, o o’u Aiga lava outou ma o le a ta’ua o Sa-Levalasi.

O Sa-Levalasi o le Ulua’i Aiga i Atua, o outou lava toute puipui ma fa’amamalu le Tuiatua, ona o togafiti vale a nei mea o Faleupolu. O le toe mana’o lava o Tuiatua Mata’utia Fa’atulou ia la soso’o ma le tama lea sa i lo’u manava. A ona ua feagai ma nei aso puapuaga ua tupu ai le fa’alavelave, ua fafano la’u tama. A’o lenei o le a ou alu e vavae le tama a Vaetoifaga ma Tuia’ana Tamaalelagi (Salamasina) e fai ma sui o Tuimavave. A ia outou nonofo ma fa’aputu ia tele ni ie-toga, ua tele le mamalu. O la’u auauna fa’amaoni lea o Lesi, o le a fai ma tupu’aga o Sa-Lelesi. E nofo ia i Saluafata, o ia ma ni ana fanau ia fai ma ‘Agai’ o le Tuiatua. O la’u Mavaega lena ua ou tu’u atu i o outou luma, i le o’u alu ai, Levalasi po’o So’oaemalelagi.

Lesi, o le a lau mea na fai ia Tuimavave? O fea oi i ai? Na tali atu Lesi, Na ou tausia lava fa’alelei. O alualu-toto, o lo’o ta’atia i lalo o le ma’a-tele, va’ava’ai e le ‘Uga’. Ona fai atu lea o So’oaemalelagi Levalasi i lona leo mamalu, ua lelei, ‘ia e tupu ma si a’u tama, ‘ia e malosi, ‘ia e ola pea i le Uga, ‘ma ia e maua tagata na fasiotia lo’u tama lelei, ‘ma ia e matu’a taui i ai. Na fa’alogologo tagata uma, ma ua latou iloa, o le ‘Uga’ o le Aitu fa’aleaiga lea a le tama’ita’i, e le taumate o le a vave fa’ao’o mai ai le malaia i’e na mafua ai ona fasiotia Tuiatua Mata’utia Fa’atulou.


17
Aug
08

Mavaega A So’oaemalelagi Levalasi.

Mavaega a So’oaemalelagi Levalasi.

Na fa’apotopoto e So’oaemalelagi ona aiga uma, ma ua fai atu i ai. Ua fa’ato’a maua nei se isi alo o Tamaalelagi, ma ua poloa’i mai oute fo’i i Leulumoega. O le a ou sa’uni Malaga iai taeao. A’o outou uma nei, o o’u aiga uma lava outou, au’a o outou o uso ma tuafafine o la’u tane ua fa’amatauaina. O nu’u uma toute i ai, o Fagaloa po’o Amaile, lepa po’o Lotofaga, o o’u aiga lava outou ma o le a ta’ua o Sa-Levalasi.

O Sa-Levalasi o Salevalasi le ulua’i aiga i Atua, o outou lava toute puipui ma fa’amamalu le Tuiatua, ona o togafiti vale a nei mea o Faleupolu. O le toe mana’o lava o Tuiatua Mata’utia ia la soso’o ma le tama lea sa i lo’u manava. A ona ua feagai ma nei aso puapuaga ua tupu ai le fa’alavelave, ua fafano la’u tama. A’o lenei o le a ou alu e vavae le tama a Vaetoifaga ma Tamaalelagi (Salamasina) e fai ma sui o Tuimavave. A ia outou nonofo ma fa’aputu ia tele ni ie-toga, ua tele le mamalu. O la’u auauna fa’amaoni lea o Lesi, o le a fai ma tupu’aga o Salelesi. E nofo ia i Saluafata, o ia ma ni ana fanau ia fai ma ‘Agai’ o le Tuiatua. O la’u mavaega lena ua ou tu’u atu i o outou luma, i le o’u alu ai, Levalasi po’o So’oaemalelagi.

Lesi, o le a lau mea na fai ia Tuimavave? O fea oi i ai? Na tali atu Lesi, Na ou tausia lava fa’alelei. O alualu-toto, o lo’o ta’atia i lalo o le ma’a-tele, va’ava’ai e le ‘Uga’. Ona fai atu lea o So’oaemalelagi i lona leo mamalu, ‘ua lelei, ia e tupu ma si a’u tama, ia e malosi, ‘ia e ola pea i le Uga’ ma ia e maua tagata na fasiotia lo’u tama lelei, ma ia e matu’a taui i ai. Na fa’alogologo tagata uma, ma ua latou iloa, o le ‘Uga’ o le Aitu faa-le-aiga lea tama’ita’i, e le taumate o le a vave fa’ao’o mai ai le malaia i’e na mafua ai ona fasiotia Mata’utia.

16
Aug
08

Mafua’aga Na Falefa ai Tumua ia Asiata Ona O Fonoti Tupu Tafa’ifa.

Tofiga A Malietoa Savea:
“O oe Lealali, o le a e alu ma lou TUMUA e te nofo i Aana, ae o oe Tuna o le a e alu ma lou ITUAU e te nofo i Faleata, ae o oe Fata o le a e alu ma lou ALATAUA i tua i le la itu o le Tuamasaga e te nofo mai ai, ma o le mafua’aga lea o le igoa o lea itumalo o Safata, ae o le a ou nofo atu foi ma lou TUMUA i lenei itu o le motu ma ou pulea atu le atunuu”.

Ua o’o nei ina ua fa’alogo ane Suga ma Paepule, le fanau a Leifi mai Aleipata, ua malepe Faleali’i a Malietoa, ona laua o mai loa lea ia Malietoa ua augani ane i ai fa’apea, “Faamolemole lau Susuga i le Malietoa, toe sasa’a le Fafao, o tofiga o lo’o tautua Suga”. Ona tali lea o Malietoa fa’apea, “Talofa e, ua oulua o’o mai ua ta’ape uma atu tama ma mea, ae ui i lea, o maia, o le TUMUA lea na ia te au, o le a aveatu ai so oulua TUMUA.

Ona malaga loa lea o Suga ma Paepule ma lo la Tumua lea o loo i LUFILUFI nei, o lea la ua tolu ai nei Tumua i Upolu. O Lealali i LEULUMOEGA ma Malietoa Savea lea ua ia Fata ma Maulolo, lea ua taua o TUISAMAU . A’o le Tumua o Asiata na to ane mai ia Tuiatua Fonoti, o lea ua Falefa ai Tumua ia Asiata, ona o le suega Malo a Asiata ia ‘Tuiatua Tuia’ana Gatoaitele Vaetamasoali’i Fonoti”, “o le Tupu Tafa’ifa o Samoa”, lea ua tofiaina Asiata, o le a falefa Tumua ia te oe. Ona usu loa lea o Malietoa Savea ia Ama’amaula le tama’ita’i Tuanai ona faaee loa lea o le gafa o tama o Malietoa Ganasavea, Umusavea ma Upoluasavea, toe usu foi ia Luafatasaga le alo o Taemanutavae i Sili ona faaee lea o le gafa o Malietoa Uilamatutu Faiga, o Malietoa Faiga lava lea na fai lona aso i tagata.

_ _

15
Aug
08

Mafua’aga Ua Avea Ai Fenunuti Ma Leatuavao O Falese’ela Ma Matua Mavae O Le Aiga Sa-Tuala.

ONA USU lea O FONOTI TUPU ia FUATINO le alo o To’alepai o Satapuala fa’ae’e le gafa:- O le ali’i O MUAGUTUTI’A, toe usu FONOTI TUPU ia TA’ELE’ASA’ASA le alo o Tautaiolefue o Lealatele i Savai’i fa’ae’e le gafa:- O le teine O FALEGAOTI. O nei lava gafa e tau uma i le Tuia’ana, O iai le muagagana e fa’apea: “O LE GAFA O TUIA’ANA UA SO’O.”

MAFUA’AGA UA AVEA AI FENUNUTI MA LEATUAVAO O FALESE’ELA MA MATUA MAVAE O LE AIGA SA-TUALA.

O le Matupalpala Po’o le Mavaega a Fonoti Tupu I le Fa’aeaea A Fenunuti ma Leatuavao.

E TELE OLOA MA MEA TAUA A LE MALO O SAMOA, A’O LE OLOA SILI NA TAUA, E LE MA FA’ATAULIA, O I’E O LE MALO LA IA. O LE MALO O SAMOA I ANAMUA, E NA’O LE ONO LAVA I’E O LE MALO SA IAI.

O LE TASI O NEI I’E O LE MALO E IGOA O LE “GOGOTAGI”

O LENEI I’E SA LALAGA INA E PU’ALOA LE ALOFAFINE O TUSA LE TULAFALE LAUILOA O LUFILUFI. O LENEI GALUEGA FITA SA FAIA LEA I LE ULUFANUA E IGOA IA VA’AUA I GAUTA O LUFILUFI. E TELE NI TAUSAGA SA LALAGA INA AI LENEI I’E AE SA FA’AIU INA LAVA MA LE MANUIA, MA SA MATAGOFIE TELE LEA I’E. O LE AOAULI O LE TASI ASO NA FA’AIU AI LENEI GALUEGA, O LE TAIMI TONU LAVA NA FA’AUMA AI LE MATALALAGA MULIMULI, NA FA’ALOGO INA AI LE TAGI LEO TELE O LE MANULELE O LE GOGO I LUGA O LE FALE SA FAI AI LEA GALUEGA. SA TELE LE FIAFIA O LE TEINE I LE ILOILO VA’AI O LE FA’AUMAINA O LANA I’E, O LEA SA IA FA’APEA ATU AI, UA MAUA LE IGOA O LA’U I’E O LE “GOGOTAGI”.

– –

(1) USUIA PU’ALOA E LE ALI’I O SAMAILA MAI FALESE’ELA, FAAEE LE GAFA:- O SAMAILA IA FUTI (tama), MA AVEGATOLOA (teine).
(2) USUIA AVEGATOLOA E MALUFAITOAGA O LE AIGA SA-TUALA, FAAEE LE GAFA:- O FENUNUTI (tama).
(3) USU FENUNUTI IA UITUAFANUA LE ALO O TAILAU, FAAEE LE GAFA:- O SINAMULIVANUIANA (teine).
(4) TOE USU FENUNUTI IA TINOVAO LE ALO O LOTUANU’U, FAAEE LE GAFA:- O TAUTAIOLEFUE (tama), MA MAUAILEGALU (teine).
(5) TOE USU FENUNUTI IA FITIOTAGIA LE ALO O AUSALILO, FAAEE LE GAFA:- O LEATUAVAO (tama).
(6) USUIA SINAMULIVANUIANA-SEUITUIMANU’A E TO’ALEPAIAALI’I MAI SATAPUALA, FAAEE LE GAFA:- O SU’AFAIGA (tama), LAUMATALELEI (teine), FUATINO (teine), MELEGALENU’U (teine).
(7) USUIA FUATINO E FONOTI TUPU TAFA’IFA, FAAEE LE GAFA:- O MUAGUTUTI’A (tama).

– –

INA UA UMA ONA E’E E LEULUMOEGA PAPA O LE TUIA’ANA IA FONOTI, NA AVEA LE ALI’I MA TUPU: NA E’E FO’I IA TE IA LE TUIATUA, GATOAITELE MA LE VAETAMASOAALI’I, UA TUPU TAFA’IFA NEI FONOTI. ONA FAI LEA O LE AOTELEGA O I’E O LE PAPA A LE AIGA SA-TUALA E TALI ATU AI I’E O LE PAPA IA LEULUMOEGA E TUSA AI MA PAPA O LE TUIA’ANA NA E’E I LE LATOU TAMA.

SA TELE NI I’E LELEI O LE AOTELEGA, A’O LE I’E NA SILISILI LE MATAGOFIE, O LE I’E LEA O LE TAMA O LE TINA O FUATINO MA LE TUAGANE O LE TINA O FUATINO, O FENUNUTI MA LEATUAVAO. O LE I’E LEA NA FAI A’I I’E O LE PAPA NA TALI ATU IA LEULUMOEGA MO LE PAPA O LE TUIA’ANA. SA TELE LE FIAFIA A LE TO’AIVA (LEULUMOEGA) I LE MATAGOFIE O LE I’E NA FAI A’I I’E.

O LE AGAGA FIAFIA LEA SA VA’AIA LAVA I LE TUPU, MA UA AVEA AI LEA MA MEA UA TULAGA “ESE AI LENEI NOFO I LE FA’AFEAGAIGA MA LE TO’AIVA”. O SE TULAGA SA FIAFIA TELE AI LE TUPU MA O LEA SA IA MANATUA AI LE FA’AEAEA A FENUNUTI MA LEATUAVAO LE AIGA O LONA MASIOFO, FA’APEI O LE TASI FETALAIGA “E MANATUA PULE AE LE MANATUA FA’ALAEO”. O LE POGAI TONU LEA NA LILIU A’E LOA AI LE TOFA MAMAO I LANA AFIOGA LE TUPU, MA PA’U AI LANA MALELEGA I LONA AIGA-SATUALA A’ O POTOPOTO I LONA MAOTA I NU’UAUSALA E FA’APEA “FA’AFETAI FENUNUTI MA LEATUAVAO I LO OULUA FA’AEAEA, O LEA IA AMATA ATU I LE ASO NEI, NA AVEA OULUA MA MATUA MAVAE O LE AIGA SA-TUALA..”

_ _

11
Aug
08

O Le Mafua’aga O Le Suafa “Fonoti”.

0 le tina o Fonoti le tamaita’i o Manalelei na Malaga i Tanumaleu i LOTOFAGA i lona aiga ia Tupuola e totoma ai, i se Ie-toga e alu ai le Malaga a Tuia’ana Faumuina i Tutuila e a’ami lona uso o Tupuivao o aunu’ua ai. Ona alu lea o Manalelei ma ave le Mutia ma le Ma’a, o Papa o le Tuia’ana ua leai seisi lava mea o totoe i le Tuia’ana. A’o fai le alofisa o Tupuola, Seigafolava ma le tamaita’i o Manalelei, ona fa’amatala atu lea e Manalelei lona aveina atu o Papa o totoe i le Tuia’ana, ae o lo’o fa’afofoga iai Tupuola, ona fa’apea atu lea o Tupuola ia Manalelei, ua malie tele lau tala ma siou leo malu. O lou suafa lena e manatua ai le Alofisa i Tanumaleu nei “TalaleomalieO le mafua’aga lea o le suia o le igoa o le Tamaita’i ia Talaleomalie.

O le fai’a a Tupuola ma Manalelei, Na usu Tuiavi’i ia Letele-o-Talaia le alo o Mata’afa i Ululoloa Faleata fa’ae’e le gafa:- O Taua’aletoa, ma le teine o Unusialetoa. Usuia Unusialetoa e Malietoa Sa o Mulifanua fa’ae’e le gafa:- O Togia, Ifopo, ma le teine o Aloalonei. Usuia Aloalonei e Vaovasa o Gataivai Savai’i fa’ae’e le gafa:- O Manalelei. Taua’aletoa na usu ia Falenaoti Lelasiu’uila (Fufeai) le alo o Tauili’ili o Amaile Aleipata fa’ae’e le gafa:- O Tupuola, Tago, ma Pafuti le teine.

MAFUA’AGA O LE SUAFA “FONOTI”
Ua sauni le tamaitai o Talaleomalie Manalelei mo Leulumoega, ona fai loa fo’i lea o lo la ava taumavae ma Tupuola, ua uma lo la ava ua fono nei i le ti. Sa masani Samoa anamua ona fai umu ti, e eli le lua ona lau mai lea o le ti-vao ua lafo iai pei lava ose fa’avevela lona fa’atinoina. O le tasi fo’i lea aganu’u a Samoa anamua o lo’o o’o mai lava i nei ona po, a alu le usu e ave ai fo’i ma le fono o le ava pe’a uma. Ona fai lea o a la upu taumavae a Tupuola, ma Talaleomalie Manalelei. Ua fa’apea atu Tupuola i le tama’ita’i, Sauia o le a e fo’i i lou Ali’i ma I’e ia e lua. O le tasi I’e e Malaga ai Tuia’ana Faumuina e a’ami lona uso taufeagai. AE A ALO OE LE TAMA’ITA’I ONA FA’AIGOA LEA O LOU ALO IA “FONO-TI”, E FA’AMANATU AI LO TA AVA NA FONO NEI I LE TI. O le tasi o I’e, o le I’e o le nofo a lou alo i le Tuia’ana. Ua taunu’u Talaleomalie Manalelei i Leulumoega i lona ali’i, ua fola atu I’e o lana toma’aga ma fa’amatala a la upu taumavae ma Tupuola. Ua soisoi nei Tuia’ana Tupufia Faumuina ma lona leo maofa e fa’apea, A! o Pepeve’a I’e na. Ua Malaga Tuia’ana Faumuina i Tutuila ma le tasi, ae ua tu’u le isi I’e e pei ona mavae ai ma Tupuola.

28
Jul
08

King Fonoti Tafa’ifa of Samoa Kingship and Title Genealogy.

GAFA AIGA O TUPU, AIGA O PAPA, AIGA NA TAFA’IFA, AIGA TAULAGI O SAMOA

[King Fonoti Tupu Tafa’ifa Of Samoa Since The 1600’s]

SOURCE: J.B. Fonoti Family

Tui-Fiti, the ancient King of Fiji.
Spouse of 1:
1 – Sinasamoa Loa. (daughter of chief Loa and Sinaletigae of Fagaloa in Samoa)
Children of 2:
1 – Sinavaitu’u (female)
2 – Latu (male)
_ _ _ _

Sinavaitu’u Tuifiti. (daughter of King Tui-Fiti of Fiji and Sinasamoa of Fagaloa)
Spouse of 1:
1 – Tui-Toga Puipuifatu King of Tonga (son of Tui-Toga (viii) and Taufaito’a)
Children of 2:
1 – Faisautele Tui-Toga (male)
2 – Manaia (male)
_ _ _ _

Faisautele Tui-Toga, King of Tonga. (son of Tui-Toga, King of Tonga and Sinavaitu’u Tuifiti)
Spouse of 1:
1 – Painu’ulasi. (daughter of King Tui-Manu’a Ali’atama of Manu’a island)
Children of 2:
1 – Vaetoefaga (female)
2 – Ulualofaiga (male)
_ _ _ _

Vaetoefaga Faisautele. (eldest daughter of Faisautele Tui-Toga, King of Tonga and Painu’ulasi)
Spouse of 1: and Tuia’ana Tamalelagi’s #10 spouse.
1 – Tuia’ana Tamalelagi. (son of Tuia’ana Tagaloa Selaginato and Vaetamasoali’i) NOTE: Tuia’ana Tamalelagi had ten spouses (Falesefulu). From his very first spouse ‘Namoaitele’ they begot a son name Tuala (the ‘eldest son: O Le Ali’i O Aiga‘ and ‘founder of the family Sa-Tuala‘) became The Two Main Families of Samoa; le “Aiga Pa’ia Sa-Levalasi” and le aiga fa’alagilagi “Aiga Sa-Tuala”. This was pronounced also by Queen Salamasina Tupu Tafa’ifa in her mavaega of the two families, Le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi and Le Aiga Sa-Tuala, and their royal mats are called ‘Pulu’ and ‘Leuleu’.
Children of 2:
1 – Tuioneoupolu (male – This boy went to Tonga and never came back.)
2 – Salamasina (female: youngest)  NOTE: Became Queen Salamasina Tupu Tafa’ifa.

NOTE: [When warrior Goddess Nafanua offered the honours for the four titles to So’oaemalelagi Levalasi of le “Aiga Pa’ia O Sa-Levalasi” of Atua, she accepted them and gave her niece and adopted daughter Salamasina all four titles to become Tafa’ifa;  Queen of Upolu, Savai’i, and Tutuila Islands of Samoa.] Queen Salamasina was The first Tupu Tafa’ifa of Samoa and held all four Ancient Paramount Titles of Samoa [also known as ‘Tafa’ifa’] namely as:
– Tuiatua.
– Tuia’ana.
– Vaetamasoali’i.
– Gatoaitele.
_ _ _ _

Queen Salamasina Tupu Tafa’ifa [1570] (daughter of Tuia’ana Tamalelagi and Vaetoefaga)
Spouse of 1:
1 – Tonumaipe’a Tapumanaia. (son of Tonumaipe’a Saumaipe’a of Auala in Savai’i island)
Children of 2:
1 – Fofoaivaoese (female: eldest) – [Feagaiga A Le Aiga]
2 – Tapulesatele (male)
_ _ _ _

Tuiatua Tuia’ana Fofoaivaoese. [1600: Feagaiga A Le Aiga] (eldest daughter of Queen Salamasina Tupu Tafa’ifa and Tonumaipe’a Tapumanaia)
Spouse of 1:
1 – Tauatamaniula’aita. (of Satupa’itea and Tonumaipe’a line in Savai’i island)
Children of 3:
1 – Tuiatua Tuia’ana Taufau (female: eldestNa tafea lana Utu; line of succession terminated)
2 – Sina (female: – Na au lana Utu; bestowed line of succession)
3 – Asomualemalama (male)

NOTE: [Taufau was sick and she let her family and faleupolu gather and have a messenger to go look for her son Tupuivao three times to have him come quickly to see her for she was weak. Tupuivao keep refusing and answered he will not go until he had caught the pigeons after the full moon. Then Queen Taufau spoke: “Let our family and Tumua gather heed my word as i am growing weak, my own descendants and their line are to be terminated and my sister Sina’s line is to take it’s place”].
_ _ _ _

Tuiatua Tuia’ana Sina. [1630: Na Au Lana Utu] (daughter of Tuiatua Tuia’ana Fofoaivaoese and Tauatamaniula’aita)
Spouse of 1:
1 – Titoi’aivao. (of Faleatiu, A’ana district)
Children of 1:
1 – Faumuina (male: eldest) – [O Le Ali’i o Aiga] NOTE: Le Tupufia.
_ _ _ _

Tuiatua Tuia’ana Faumuina Le Tupufia. [1660] (son of Tuiatua Tuia’ana Sina and Titoi’aivao)
Spouse of 3 & Children of 3: The Three Of Faumuina’. This is where the title “Tupufia” initiated from referring Tuiatua Tuia’ana Faumuina and his three children when they all contested for the Kingship after his death.
Spouse #1:
1 – Manalelei or Talaleomalie. (daughter of Vaovasamanaia of Gataivai village in Savai’i)
Children of 1:
1 – Fonoti (male: eldest) [O Le Ali’i o Aiga] NOTE: Became King Fonoti Tupu Tafa’ifa.

NOTE: [‘The Paegauo War’ or ‘The War of the Tupufia’ between Fonoti and his kin Samala’ulu and Va’afusuaga for the Tafa’ifa Kingship.] Fonoti won and was ultimately proclaimed The King Fonoti Tafa’ifa of Samoa and held all four Ancient Paramount Titles of Samoa [also known as ‘Tafa’ifa’]. King Fonoti conferred many honours, rewards upon all and such privileges etc. are still honoured by all. And there was no other war ever since or recorded in history by anyone raised against King Fonoti Tafa’ifa nor through the bloodline and title lineage the ‘Sa-Fonoti’ right down to the present time to claim the four Papa titles namely as:
– Tuiatua.
– Tuia’ana.
– Vaetamasoali’i.
– Gatoaitele.

(King Fonoti’s words in his wish: “The Four High Titles Be For Me And My Children”)

The distribution in the war was about as follows: with Fonoti: Fagaloa, Faleapuna, Falefa, Saluafata, Solosolo, Vaimauga, Faleata, Safata, Falealili, Fasitoouta, Falelatai, Manono, half of Lufilufi and of Leulumoega; on the side of Va’afusuaga Tole’afoa and Samalaulu were: Aleipata, Luatuanuu, Lepa, Lotofaga, Siumu, Faleula, Sagana, Sale’imoa, Faleasi’u and Samatau, also all of Savai’i island through Va’afusuaga Tole’afoa’s influence.

Reference To: Lauaki Namaluaulu Mamoe of Safotulafai in Savaii, he claimed that Malietoa held none of the titles, not even that of Malietoa, since none had been bestowed by Samoan custom. In this contention Lauaki was supported by the Orators of Malie and Manono. Another was the most powerful chief Tamafaiga of Manono in 1810 who gave himself the title as ‘Tupu o Salafai’. According to this tradition the only person to hold the Tafa’ifa since Salamasina was Fonoti who was known as Fonoti the King.

Spouse #2:
1 – Tu’umaleulua’iali’i. (daughter of high Chief Manu’aifua of Afega village in Upolu)
Children of 1:
1 – Samala’ulu (female: Le Tupufia)

Spouse #3:
1 – Atamulau. (daughter of high Chief Segi of Amoa West,  Fa’asaleleaga in Savai’i)
Children of 1:
1 – Va’afusuaga Tole’afoa (male: Le Tupufia, and founder of family “Aiga Taulagi”)
_ _ _ _

King Fonoti Tupu Tafa’ifa [1690: O Le Ali’i O Aiga] (eldest son of Tuiatua Tuia’ana Faumuina Le Tupufia and his first spouse Manalelei or Talaleomalie)
Spouse of 2 & Children of 2:
Spouse #1:
1- Fuatino. (daughter of high Chief To’alepaiali’i of Satapuala and Sinamulivanuiana of Satuala family)
Children of 1:
1 – Muagututi’a (male: eldest) – [O Le Ali’i O Aiga]

Spouse #2:
1 – Ta’eleasa’asa. (daughter of high Chief Tautaiolefue of Lealatele in Savai’i. The Satuala family)
Children of 1:
1 – Falegaoti. (female) – [“Ma’opu O Tuala Ma Sa’la”]

NOTE: It is in the Lineage of King Fonoti Tupu Tafa’ifa of Samoa, that his son Muagututi’a to be recognised also a King, but his ‘tofiga’ or appointments given in the presents of ‘Tumua’ were the following: Muagututi’a; O le a e alu ma lou Muagututi’a, lou Fuatino, lou Faumuina ma lou Melegalenu’u. E te nofo i Mulifusi. E te tua ia Sa-Tuala, ae tausi oe e Leulumoega. None of the Papas were given nor any evidence in history that Fonoti Tupu Tafa’ifa had given any away. (refer to articles: E Ta’aalo Tama A’o Se Uso, and article: O Le Fa’anofo I Le Ulua’i Suafa ‘Tama-a-Aiga’ Ma Le Ulua’i ‘Tupua’ a Fuiavailiili)
_ _ _ _

NOTE: THE TITLE PARAMOUNT ‘FONOTI’ OF LOTOFAGA HEADQUARTERS ATUA.

Muagututi’a. [1720: O Le Ali’i O Aiga] (eldest son of King Fonoti Tupu Tafa’ifa and his first spouse Fuatino)
Spouse of 4 & Children of 7:
Spouse #1:
1- Poto. (daughter of high Chief Amituana’i Manaia of Si’ufaitoto’a at Faleata in Upolu)
Children of 1:
1- Seutatia (female: eldest) – [Feagaiga A Le Aiga, and appointed to stay at the Palace of Mulinu’u Lalogafu’afu’a Sepolata’emo in Lufilufi Tumua Atua]

Spouse #2:
1 – Agaitafili. (daughter of high Chief Lilo Seve of Fogasavai’i at Salega in Savai’i island)
Children of 3:
1 – Mata’utia (male)
2 – Fualau (male)
3 – Talopatina (female)

Spouse #3:
1 – Taumata. (daughter of high chief To’aali’i of Saluafata at Anoama’a in Upolu)
Children of 2:
1 – Fepulea’i (male)
2 – Lagi (female) – NOTE: THE MATA’AFA CONNECTION – [Tama-A-Aiga] – “Lagi + Aumoemalogo = Lealamanu’a + Vaafusumataala = Leativaosalafai + Fa’asuamaleaui Mata’afa.”

Spouse #4:
1 – Fenunuivao. (daughter of high chief Leutele of Falefa in Upolu)
Children of 1:
1 – Tupua Fuiavaili’ili (male – an adopted son) The couple adopted a son of Fuimaono and wife Oilau of Salani at Falealili. “Na saesae laufa’i ai Tumua” the affair was questioned hard by ‘Tumua’ the Upolu Orators. The Sa-Tuala family was also declined and said “Ia ifo tonu le fuiniu i le lapalapa”, and ended to honoured Fuiavailiili the title ‘Tupua’ and as a ‘Tama-A-Aiga’ – a person with wide family connection. (refer to article: O Le Fa’anofo I Le Ulua’i Suafa ‘Tama-a-Aiga’ Ma Le Ulua’i ‘Tupua’ a Fuiavaili’ili) NOTE: THE TUPUA CONNECTION.
_ _ _ _

Seutatia. [1750: Feagaiga A Le Aiga] – (at the Palace of Mulinu’u in Lufilufi the eldest daughter of Muagututi’a “O Le Alii O Aiga” and his first spouse Poto)
Spouse of 1:
1 – Lilomaiava Naivai’ili’ili. (high Chief of Palauli in Savai’i island. The Lilomaiava family)
Children of 1:
1 – Nofoa-tolu Lilomaiava Vae-ole-nofoa-fia (male)

NOTE: [This was The Very First “Nofoa-tolu” Title that was honoured and bestowed at the Palace of Mulinu’u Lalogafu’afu’a and Sepolata’emo in Lufilufi Atua.]
_ _ _ _

Nofoatolu Lilomaiava Vaeolenofoafia. (son of Seutatia “Feagaiga A Le Aiga” and Lilomaiava Naivai’ili’ili)
Spouse of 1:
1 – Sinaivaiana. (daughter of high chief Va’afusuaga of Faga village in Savai’I island)
Children of 1:
1 – Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i (male: SA-FONOTI FAMILY OF LOTOFAGA ATUA)
_ _ _ _

Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i. (from the Palace of Mulinu’u in Lufilufi the son of Nofoatolu Lilomaiava Vaeolenofoafia and Sinaivaiana)
Spouse of 1:
1 – Va’asa. (daughter of Fiame Le Sa’ofaapito Muagututi’a and the sacred family of Salevalasi at Lotofaga Atua)
Children of 3:
1 – Fonoti Oliovaigafa (male: eldest) – [O Le Ali’i O Aiga]
NOTE: Molioo and the Ailaoa of Faleapuna district adopted Fonoti Oliovaigafa as there chief in the place at his house called Vainiu. He died and buried there, he had no children.
2 – Nofoatolu Ti’auliva’a (male)
3 – Lagouta (female)

NOTE: THE HIGH RANKING TITLE: FIAME LE SA’O FA’APITO, VA’ASA, MA LE “AIGA PA’IA O SA-LEVALASI” [THE SACRED FAMILY] OF LOTOFAGA, ATUA. – “Samatau’a Siolosega + Vaimoe Po’alaga = Fiame Ufi’avapupu + Levalasi Tapu = Fiame Muagututi’a + Masu Sitagata Timalesa = Va’asa”.
_ _ _ _

Nofoatolu Ti’auliva’a. (son of Fonoti Nofoatolu Laufeti’iti’i and Va’asa Fiame Muagututi’a)
Spouse of 1:
1 – Tamasailau. (daughter of high chief Lualemana of Asu village in Tutuila island)
Children of 1:
1 – Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) (male)
_ _ _ _

Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) (son of Nofoatolu Ti’auliva’a and Tamasailau)
Spouse of 3 & Children of 6:
Spouse #1:
1 – Sologaliua. (daughter of high chief Sialega of Nu’uuli in Tutuila island)
Children of 2:
1 – Fonoti Nofoatolu Fata (male: eldest) – [O Le Ali’i O Aiga]
2 – Taelimu (female)

Spouse #2:
1 – Timaima. (daughter of chief Lolo Salulu of Salani village, Falealili in Upolu)
Children of 2:
1 – Nofoatolu Tamasipani (male)
2 – Fualeva (female)

Spouse #3:
1 – Sina. (daughter of chief Gaugau of Sapapali’i village in Savai’i island)
Children of 2:
1 – Nofoatolu Salatielu (male)
2 – Nofoatolu Fata (male)
_ _ _ _

Fonoti Nofoatolu Fata. [O Le Ali’i O Aiga] (eldest son of Nofoatolu Ti’auliva’a (ii) and his first spouse Sologaliua)
Spouse of 1:
1 – Teoteo Taufagalupe. (daughter of Seinafolava, of Lotofaga in Upolu.)
Children of 1:
1 – Fonoti Teoteo Tuipu’avai (male)
_ _ _ _

Fonoti Teoteo Tuipu’avai. (son of Fonoti Nofoatolu Fata and Teoteo Taufagalupe)
Spouse of 1:
1 – Saumaloto. (daughter of high chief Tuala Tamalelagi of Safa’ato’a at Lefaga in Upolu)
Children of 5:
1 – Muaimana (female: eldest) – [Feagaiga A Le Aiga]
2 – Fonoti Tuala Sola (male)
3 – Gauifaiva Samuela (male)
4 – Poto (female)
5 – Fipe (female)
_ _ _ _

Muaimana. [Feagaiga A Le Aiga] – (eldest daughter of Fonoti Teoteo Tuipu’avai and Saumaloto)
Spouse of 2 & Children of 4:
Spouse #1:
1 – Teleso. (of Si’umu at Mulivai village in Upolu.)
Children of 3:
1 – Fonoti Pua’a (male)
2 – Lasela (female)
3 – Leota Tafilipepe Ioane (male)

Spouse #2:
1 – Tafea Maioa Elise. (son of Lupe Tafea Tuai’ipuniu and Fonoti Le Taupe Tuipalepale of Matatufu at Lotofaga in Upolu)
Children of 1:
1 – Tafea Lomano Maioa (male)
_ _ _ _

Tafea Lomano Maioa. (son of Muaimana “Feagaiga ale Aiga” and Tafea Maioa Elise)
Spouse of 1:
1 – Anne Vaelua Brown. (daughter of Paramount High Chief ‘Tuimanu’a Alexander Brown’ of Ti’avea at Aleipata Upolu – A Scotishman from Scotland in Great Britain)
Children of 5:
1 – Ola Mika Brown (male)
2 – Fonoti Mata’utia John Brown (male – Paramount Title Fonoti of Lotofaga, Atua)
3 – Tasala Brown (male)
4 – Bella Brown (female)
5 – Fiava’ai Brown (female)

NOTE: [A Paramount Chief in the 18th century bestowed to ‘Tuimanu’a Alexander Brown’ by King ‘Tui-Manu’a of Manu’a island’ at Tau where about the Palace of King or Queen Tui-Manu’a down to the present time, in the eastern side of Western Samoa.]
_ _ _ _

Hon Fonoti Mata’utia John Brown. [1927] (Paramount Title Fonoti of Lotofaga, Atua. Son of Tafea Maioa and Anne Vaelua Brown)
NOTE: Hon Fonoti the leader Fono a Faipule of Samoa 1939 to 1947, a Member of Legislative Assembly 1948 to 1952, M.L.A. & Govt Constitutional Convention Committee 1954, 1955 to 1957. And he was also the leader of the MAU for Atua from 1935 to 1942. The Petition for Self Government by leader Faipule Hon Fonoti that presented directly to New Zealand Governor General Sir Cyral Newall and Prime Minister the Rt Hon Mr. Peter Fraser in 1944, And the United Nations Approval on 13th December 1946. The Newly Samoan Flag was Raised on 1st June 1948:  “Samoa’s Freedom From New Zealand Issued and Confirmed!”
Spouse of 1:
1 – Luisa. (daughter of L.M.S. Pastor Rev. Ieremia Manulesa Mata’utia Tuala of Sataua, Lealatele, Leauva’a & Fasito’o-tai in Savai’i and Upolu.)
Children of 12:
1 – Uatogitau Alosio Fonoti Brown (male)
2 – Fonoti Letaupe Ioane Jr. Brown (male) – [1953: Title Fonoti Letaupe of Matatufu]
3Fonoti Inu Saufo’i Brown (male) – [1975: Paramount Title Fonoti of Lotofaga Atua]
4 – Hon Teoteo Asiasi’au Tiatia Sauso’o Fonoti Brown (male: Govt. MP x 3-1973 to 1984)
5Fonoti Tuala Le Sa’oalii Kamilo Brown (male) – [1963: Paramount chief of Satuala, 2003: Paramount Title Fonoti of Lotofaga Atua]
6 – Falesefulu-o-TualamaSala Judith Fonoti Brown-Gibbs (female)
7 – Lili’i Sae Benedict Fonoti Brown (male)
8 – Lemalu Galusina Lalogafau Lui Paulo Asalemo Fonoti Brown (male)
9 – Sailivao Peter Fonoti Brown (male)
10 – Feiloa’ivao Paulo Fonoti Brown (male)
11 – Fonoti Tagaloamamana Inu Tulo Brown (male) – [2016: Paramount Title Fonoti of Lotofaga Atua]
12 – Samala’ulu Otila Fonoti Brown (female)
_ _ _ _

NOTE: THE CURRENT HOLDER OF PARAMOUNT TITLE: ‘FONOTI’ OF LOTOFAGA, WITHIN J.B. FONOTI FAMILY: 2009 SAMOA: ‘Fonoti Tagaloamamana Inu Tulo Brown’ of Lotofaga Le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi Lotofaga  Atua. [Son of Hon Fonoti Mata’utia John Brown and Mrs Luisa Tuala Fonoti Brown]
_ _ _ _

Hon Teoteo Asiasi’au Tiatia Sauso’o Fonoti Brown. (son of Hon Fonoti Mata’utia John Brown and Mrs Luisa Tuala Fonoti Brown)
Spouse of 1:Etevise Strickland. (One Ligo Family, of Lepea at Faleata)
Children of 9: (Seven Sisters and Two Brothers.)

As Written And Published By: Christian Teoteo Tiatia Fonoti Brown.- (Son of Hon Teoteo Asiasi’au Tiatia Sauso’o Fonoti Brown and Etevise Strickland Brown)  Contact Us: cxb@xtra.co.nz

ADVANCED VERSION KING FONOTI GENEALOGY, CLICK ON: KINGFONOTI_TREE

FOR FURTHER INFORMATION ON KING FONOTI TAFA’IFA OF SAMOA KINGSHIP TITLE GENEALOGY AND HISTORY, Please Click On Website Url Links Below:

1. King Fonoti.Wordpress

2. Title Paramount King Fonoti

Tupu Tafa’ifa o Salamasina ma Fonoti o lo’o lagomau i le Aiga Pa’ia o Sa-Levalasi i Mulifusi ma Tanumaleu, po’o le Malae o Papa i Lotofaga, Atua. (“Tupu Tafa’ifa was only held by Salamasina and Fonoti.”)

(“e ufiufi a le tama’imoa i le tanoa, ae ioio lava..”)

A SPECIAL NOTE: A’e malamalama i lou gafa ma tagata na e tupuna mai ai, o le a fa’apena fo’i ona ofi atu ia te oe lagona o ia tagata. O TOA O SAMOA. Knowing your genealogy, po’o lou malamalama i le gafa a oe ma lou aiga, e atili fafaga ai le agaga ia te oe o le loto nu’u, ma lou loto aiga.




BLOG CALENDAR

May 2024
M T W T F S S
 12345
6789101112
13141516171819
20212223242526
2728293031  

BLOG TOP CLICKS

  • None

BLOG STATS

  • 225,960 hits

BLOG ARCHIVE